صور فلکی یا هم اختران مجموعه ای از ستارگان هستند که از دیدگاه یک فرد ساکن بر روی زمین به شکل خاصی شبیه سازی و نامگذاری شده اند. از دور ترین زمان های تاریخ تا کنون بشر همواره در پی یافتن پاسخ  پرسش های خود، در حال مشاهده جهان اطراف به ویژه آسمان شب بوده، جایی که شگفتی های آن قابل لمس نبوده و تنها به مشاهدات خود می توانسته به درکی حتی اندک از آن برسد. درخشش ستارگان علاوه بر نمایش زیبایی و لذت بصری، مسیر و جهت های جغرافیایی و حتی فصل ها را به انسان نشان می داده اند. بشر از دیرباز به منظور یافتن مسیر سفرهایش از ستارگان کمک گرفته و برای سهولت شناخت و به خاطر سپردن موقعیت ستارگان در آسمان و یافتن مسیر جغرافیایی، نقشه ای خیالی از موقعیت ستارگان تهیه کرده که به نام صورت فلکی موسوم است. در این نقشه خیالی که از دید یک فرد زمینی متصور شده، ستارگانی که در واقعیت به هم نزدیک نیستند در یک پیکره یا صورت فلکی قرار گرفته اند، دسته بندی این چنین ستارگان در نقشه های پیکری همواره به نشانه دهی و تهیه نقشه های آسان فهم برای بشر مفید بوده است. با اینکه در عصر حاضر دیگر نیازی به دانستن موقعیت ستارگان و نام و شکل صور فلکی برای پیدا کردن مسیرها احساس نمی شود، با این حال شناخت قسمت های مختلف آسمانی با چنین وسعت نه تنها خالی از لطف دانستن نیست بلکه با شناخت صور فلکی می توانیم آدرس و موقعیت سایر اجرام آسمانی را نیز به راحتی پیدا کرد به عنوان مثال وقتی گفته می شود ماه را می توان در صورت فلکی قوس پیدا کرد، یعنی می دانیم که برای دیدن ماه باید به کدام سمت آسمان نگاه کرد.

تاریخچه صور فلکی

به احتمال بسیار زیاد انسان های عصر پارینه سنگی نخستین کسانی بودند که چهار جهت اصلی شمال، جنوب، شرق و غرب را تشخیص دادند، در اواخر دوره پارینه سنگی که ساخت ابزارهای سنگی در فرانسه بشدت رونق یافته بود نخستین جرقه های شناخت صور فلکی زده شد، آثار شکل گیری این ایده را می توان در نقش نگاره های کشف شده بر دیواره غارهای این سرزمین مشاهده کرد، البته چنین نقش نگاره هایی بر روی دیواره غارهای دره میرملاس و همیان در شهرستان کوهدشت نیز وجود دارند با این حال نخستین تمدن های باستانی که دست به طبقه بندی آسمان بهمانند نقشه های زمینی زدند، بابلی ها بودند، پس از آن اقوام هندی،یونانی، رومی و چینی نیز شروع به نقشه برداری آسمان با اشکالی متناسب با فرهنگ و باور خود نمودند. در این دوره که به 8 تا 16 هزار سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد، نام صور فلکی به سه دسته دنیای پایینی، میانی و بالایی تغییر کرد. با پایان یافتن عصر یخبندان در اروپا و آغاز دوره نو سنگی و رو آوردن بشر به کشاورزی، نیاز آنها به آگاهی از وضع آب و هوا و همچنین تقویم آغاز و پایان فصل ها بیشتر شد، پس به گذر سالانه خورشید و جایگاه ستارگان در فصل های مختلف سال توجه بیشتری کردند و با خطوطی فرضی و خیالی ستارگان نزدیک را بهم متصل کرده تا اشکالی خیالی از خدایان، الهه ها، قهرمانان و جانوران بسازند، با گذشت زمانی حدود دو هزار سال بعد چهار صورت فلکی سنبله، دو پیکر، قوس و ماهی کشف شدند که هر یک نشان دهنده اعتدال و انقلاب های فصلی شناخته شده در آن زمان بودند. صورت فلکی سنبله(شهریور ماه)آغاز اعتدال پاییزی، صورت فلکی دو پیکر(خرداد ماه) آغاز انقلاب زمستانی، صورت فلکی قوس(آذر ماه) آغاز انقلاب زمستانی و صورت فلکی (ماهی) آغاز اعتدال بهاری را خبر می دادند.

شواهدی نیز مبنی بر کشف صورت فلکی خرس بزرگ( دب اکبر) به عنوان اولین صورت فلکی  به دست سومریان با انگیزه یافتن جهت شمال وجود دارد. در ادامه این راه دایره البروج کشف شدو سپس  اندک اندک شمار صور فلکی کشف شده به دست مصریان و بابلیان و اعراب به 48 صورت فلکی رسید، در حال حاضر مطابق با سیستمی بین المللی، کل منطقه آسمانی که از دید ناظر زمینی دیده می شود  به 88 منطقه تقسیم شده و هر منطقه مختص به یک صورت فلکی است.

بیشتر بخوانید: تصویر هفته هابل: عکس آینه‌ای کهکشان در لنز گرانشی

با اینکه در عصر حاضر گردش سیارات به دور خورشید ثابت شده است، اما برای ناظر زمینی خورشید در حال گردش به نظر می رسد، به این مسیر فرضی گردش خورشید به دور زمین در آسمان دایره البروج (Ecliptic)می گویند، طی چند هزار سال یونیان باستان با وصل کردن خطوط فرضی بین ستارگانی که خورشید از میان آنها می گذشت 12 شکل فرضی ساختند که به هر کدام از این پیکره های آسمانی یا صورت فلکی، برج می گویند. هر کدام از این برج ها در صور فلکی که نماینده یک ماه از یکسال هستند، نماینده 30 درجه حرکت خورشید بر روی صفحه دایره البروج هستند یا به عبارتی با یک ماه خورشیدی هماهنگ اند، به همین علت هر برج را یک ماه می گویند. هزاران سال پیش هنگام آغاز بهار، خورشید حین عبور از مسیر دایره البروج از صورت فلکی حوت عبور می کرد و وارد صورت فلکی حمل یا قوچ می شد. 12 برج اصلی که به نام صور فلکی شان شناخته شده اند عبارتند از : برج حمل (فروردین)، برج ثور (اردیبهشت)، برج جوزا ( خرداد)، برج سرطان (تیر)، برج اسد (مرداد)، برج سنبله ( شهریور)، برج میزان (مهر)، برج عقرب (آبان)، برج قوس (آذر)، برج جدی (دی)، برج دلو (بهمن) و برج حوت( اسفند).

تقسیم بندی صور فلکی و نام گذاری آنها در کشورهای اروپایی و خاور میانه شباهت های زیادی به هم داشتند اما چینی ها آسمان را به شیوه ای متفاوت تقسیم بندی کرده بودند، چینی ها بر خلاف سیستم فلکی 12 گانه غربی ها ، 28 صورت فلکی یا عمارت چند دستگاهی را در آسمان نام گذاری کرده بودند ،اخترشناسان هندی نیز در سیستم ستاره شناسی خود موسوم به ستاره شناسی ودایی 12 صورت فلکی منطقه البروج به نام راشیس را شناسایی کرده بودند که این 12 راشیس بر روی استوا با 12 علامت ستاره غربی کاملا شباهت دارند.

چرا بشر صور فلکی را ابداع کرد

همه ما می دانیم که صور فلکی پرداخته خیال انسان ها هستند و اکثر آنها توسط ستاره شناسان عهد باستان کشف شده اند تا برای راهنمایی و یافتن مسیر راهها و همچنین تقسیم بندی جغرافیایی در آسمان شب مورد استفاده قرار بگیرند، چرا که در گذشته نیاکان ما برای یافتن راه به سوی مقصد خود در آن سوی بیابان ها و دریاها به نشانه هایی ثابت و اشکالی پرداخته و هندسی در دل آسمان نیاز داشته اند، برای همین رفته رفته بشر یاد گرفت که ستاره قطبی همواره مسیر شمال را نشان می دهد و هر صورت فلکی خاص در یک نقطه مشخص آسمان در راستای یک جهت جغرافیایی دقیق قرار گرفته است. در عصر حاضر دانستن موقعیت و نام صور فلکی علاوه بر کمک به یافتن مسیرهای جغرافیایی بر روی زمین، به ما برای شناختن نقشه آسمان نیز کمک میکند. در واقع آسمان به قدری وسیع است که دانستن آدرس های ساده از اجرام آسمانی جای گرفته در آن ضروری می نماید. برای تقسیم کردن آسمان به نواحی معین و نام گذاری آنها از ستاره های شاخص و درخشنده تر آسمان که به یک شکل هندسی تقریبی در کنار هم قرار گرفته اند، استفاده می کنیم. با تقسیم بندی آسمان به کمک صور فلکی، به راحتی می توانیم آدرس و موقعیت اجرام آسمانی را پیدا کنیم به عنوان مثال با دانستن اینکه سحابی M8 در کنار صورت واره قوری چای در صورت فلکی قوس قرار گرفته است، می توانیم به راحتی موقعیت آن را یافته و آن را مورد مطالعه و رصد قرار دهیم.

همه چیز درباره صور فلکی

اولین کسی که صورت فلکی را شناسایی و ابداع کرد بطلمیوس اخترشناس یونانی- مصری بوده است که در آن زمان 48 صورت فلکی شناسایی و نام گذاری کرد.

اتحادیه بین المللی اخترشناسی IAU  تنها 88 صورت فلکی شناسایی شده در آسمان های نیمکره شمالی و جنوبی را به رسمیت می شناسد.

بزرگترین صورت فلکی از میان 88 صورت فلکی مورد تایید IAU صورت فلکی مار آبی Hydra است که تقریبا 16/3 درصد فضای آسمان را در برگرفته است.

درخشان ترین ستاره آسمان شب، ستاره شباهنگ است که هم در نیمکره جنوبی و هم نیمکره شمالی قابل رویت است، این ستاره بسیار درخشنده در صورت فلکی سگ بزرگ Major Canis  قرار دارد.

پس از آغاز قرن 16 که اروپایی ها توانستند از راه دریا خود را به نیمکره جنوبی برسانند، با شناسایی صور فلکی قابل رویت در آسمان این قسمت  از زمین، آنها را صور فلکی نوین نامیدند.

صورت فلکی مشهور دب اکبر به معنای خرس بزرگ از هفت ستاره پرنور تشکیل شده و در زمان های گذشته دریانوردان با کمک آن جهت یابی های خود را انجام می دادند.

دب اکبر

سال 1930 میلادی ، اخترشناسان با انعقاد یک پیمان نامه جهانی مرزهای مشخصی برای آسمان زمین  در نظر گرفتند و تمام 88 صور فلکی مورد تایید را با نامی مشخص و غیر قابل تغییر ثبت نمودند.

با توجه به اینکه تمام ستارگان همواره در حال حرکتند( به دلیل فاصله زیاد میان ستارگان و زمین حرکت سریع ستاره ها توسط ناظر زمینی  دیده نمی شود) بنابراین با گذر سالهای طولانی ممکن است که شکل صور فلکی با جا به جایی ستارگان تشکیل دهنده آن تغییر کند.