ایجاد بوی بدن، یکی از توانایی ­های اساسی، برای بسیاری از موجودات است. به‌عنوان مثال، تولید فرومون­ ها (ترکیبات شیمیایی ترشح‌شده از موجودات) را می­توان یک روش مناسب برای جلب جنس مخالف و جفت­یابی در بسیاری از موجودات در نظر گرفت. با این حال روی دیگر این سکه آن است که به‌جای رایحه ­ای که نشانه سلامتی است، آیا بوی بدن می‌تواند نشانه بیماری خاصی در انسان باشد؟ از اوایل علم پزشکی، برخی بیماری­ ها را با بوی بدن مربوط دانسته ­اند. به‌عنوان‌مثال، در یک متن سانسکریت که مدت ­ها قبل از تولد مسیح نوشته‌شده است می­‌خوانیم:

" از طریق بو می­‌توانیم بیماری­ ها را در فرد بیمار تشخیص دهیم."

در طول سال‌های اخیر، پزشکان در جستجوی روش­ هایی نوین برای تشخیص برخی از بیماری­ ها توسط بوی بدن بیمار می‌­باشند.

چه عواملی در ایجاد بوی بدن تأثیر دارد؟

بوی بد بدن، نتیجه ترکیبی از صدها ماده فرار ارگانیک است، که در اصل از طریق مسیرهای متابولیک از سلول‌های مختلف، داخل بدن ترشح می‌­شوند. منابع اصلی این مواد فرار، شامل تنفس، عرق، پوست، ادرار، مدفوع و ترشحات واژن  است.

تنفس

یکی از عوامل ایجاد بوی بدن، هوای بازدم است. هوای بازدم، حاوی صدها ترکیب ارگانیک است که شامل مواد فرار برون­زا و درون­زا هست. مواد فرار برون­زا، شامل ترکیباتی هستند که از محیط خارجی ناشی می­‌شوند، ترکیباتی که از مصرف مواد خوراکی تولید می­‌شوند و یا ترکیباتی که حاصل از سیگار کشیدن هستند. ولی منشا مواد فرار درون‌زا، از خون است. این ترکیبات، از طریق ریه ­ها به محیط منتقل می­‌شوند و بوی بدن را تغییر می‌­دهند. غلظت این مواد در نفس، در سطح نانومولار و پیکومولار تشخیص داده می­‌شود. در برخی موارد، محققان و پزشکان موفق شده­اند، ترکیبات فرار را که مخصوص برخی از بیماری­ ها است، شناسایی کنند. به‌عنوان مثال، تری متیل آمین در نفس بیماران مبتلابه سندروم بوی ماهی پیدا شد و استون در نفس بیماران مبتلابه دیابت یافت گردید.

پوست و عرق

دیگر عامل ایجاد بوی بدن، ترکیبات فرار بر روی سطح پوست هستند. این ترکیبات، عمدتاً از عرق حاصل می­‌شوند. مایعی که توسط غدد عرق ترشح می­شود، یک ماده روغنی است که توسط غدد چربی پوست ترشح می­‌شود. اگرچه برخی از این ترکیبات فرار، ناشی از تغییرات هورمونی یا متابولیک داخلی هستند، به نظر می‌رسد بسیاری از آن‌ها از باکتری­ های همزیستی که در سطح پوست زندگی می‌­کنند و ترکیبات ترشح‌شده در عرق را تجزیه می­کنند، حاصل‌شده اند که بوی بد بدن را موجب می­‌شوند. هرگونه تغییر در تعادل هومئوستاتیک ناشی از برخی از اختلالات متابولیک ارثی یا عفونت باکتریایی می­‌تواند، باعث ایجاد تغییر در کیفیت و کمیت این ترکیبات فرار شود. به‌عنوان‌مثال، برخی از بیماری­ های عفونی یا زخم­ های مربوط به سرطان، بوی مشخصی دارند و بوی بدن این افراد، متفاوت با افراد سالم است.

 ادرار

سومین عامل ایجاد بوی بدن، ترکیبات موجود در ادرار است. این ترکیبات به‌خوبی مشخص شده‌اند. زیرا برای تشخیص بیماری مفید هستند. مواد موجود در ادرار، محصولات واسطه و یا محصولات نهایی تعدادی از مسیرهای متابولیکی هستند. این مواد، حاوی انواع ترکیبات، مانند کتون، الکل، فوران، پیرول و سولفید هستند که اغلب باعث بوی بدن خاص می­شوند. در برخی موارد، بوی ادرار به‌طور مستقیم با اختلالات متابولیکی خاص، مرتبط بوده و علل بوها مشخص‌شده است.

الگوهای ترکیبات فرار موجود در ادرار بیماران مبتلابه سرطان، اغلب با الگوهای نمونه ادرار افراد گروه کنترل متفاوت است، اگرچه این تفاوت ­ها به نوع سرطان بستگی دارد. اخیراً، ماتسومورا و همکاران، نشان دادند که ادرار موش­ هایی که دارای تومورهای سرطان ریه هستند، می­‌تواند به­راحتی از ادرار موش ­های سالم تفکیک شود. این مطالعات ممکن است، سرنخ­ هایی برای جستجوی نشانگرهای منحصربه‌فرد تشخیصی در ادرار بیماران مبتلابه سرطان باشد.

خون

خون، وضعیت محیط داخلی بدن و علت بوی بدن را منعکس می­‌کند. خون، وضعیت تغذیه ­ای، متابولیکی و سیستم ایمنی بدن را نشان می­‌دهد. بنابراین، تجزیه‌وتحلیل ترکیبات فرار پلاسما در خون، توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرده است. طبق مطالعات هوروات و همکاران، 12سگ آموزش ­دیده، توانستند بین نمونه­ های خون بیماران مبتلابه سرطان تخمدان و نمونه­ های خون ‌گرفته‌شده از بیماران مبتلابه سایر سرطان­ های زنان و نمونه‌های افراد سالم تمایز قائل شوند. این مطالعه نشان می­‌دهد که بوی(های) خاص در خون ممکن است برای غربالگری و تشخیص اختلالات مختلف مانند سرطان مفید باشد.

بیماری­ های مختلف چه بوهایی در افراد بیمار ایجاد می­‌کنند؟

پیش از جواب به این سؤال باید به این سؤال پاسخ دهیم که چرا ترکیبات فرار در زمان بیماری تغییر می­‌کند و سیستم ایمنی بدن چگونه ترکیبات و میزان این مواد فرار را تغییر می‌­دهد؟ سیستم ایمنی بدن، دفع فرآورده‌های متابولیکی از سیستم غدد درون‌ریز یا هورمونی را تغییر می­‌دهد. به‌عنوان‌مثال، پاسخ ایمنی مربوط به سیستم ایمنی بدن، باعث افزایش سطح کورتیکواسترون خون و کاهش آندروژن­ ها می‌گردد.

 بیماری عفونی

تولید ترکیبات فرار به دلیل تعامل میکروب­ ها با محیط آلی و مایعات بیولوژیکی از ابتدای قرن نوزدهم موردبررسی قرارگرفته است. گونه­ های میکروبی، انواع مختلفی از ترکیبات فرار را در بدن میزبان تولید می­‌کنند و این مواد فرار در تنفس، ادرار، مدفوع و عرق آزاد می­‌شوند. میکروارگانیسم­ ها، ترکیباتی مانند الکل، اسیدهای آلیفاتیک و ترپن­ ها تولید می­‌کنند و نسبت این ترکیبات، بسته به میکروارگانیسم عفونی متفاوت بوده و بوی بدن متفاوتی را ایجاد می­‌کند.

از نمونه ­های بیماری­ های عفونی، می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

بیماری وبا : بوی بدن شیرین، با منشأ مدفوع  بیمار.

سرطان سینه پیشرفته : بوی بدن شبیه به بوی پوسیدگی، با منشأ محل تومورها.

تب اسکارلت : بوی بدن تند و زننده با منشأ نفس و پوست بیمار.

تب زرد : بوی بدن شبیه بوی قصابی با منشأ پوست بیمار.

تب تیفوئید : بوی بدن شبیه بوی نان پخته‌شده.

دیفتری : بوی بدن شیرین یا متعفن

عفونت در سرطان پیشرفته

برخی از بیماران مبتلابه سرطان پیشرفته، از بوهای ناخوشایند ناشی از زخم‌هایشان، که دچار قارچ هستند رنج می­‌برند. دی متیل تری سولفید، به‌عنوان ماده‌ای که باعث بدخیمی شدید در برخی از بیماران مبتلابه سرطان پیشرفته پستان یا سر و گردن می‌شود شناخته می‌­شود. برخی از بیماران مبتلابه تومورهای ژنتیکی، همچنین از ترشح واژینال بسیار شدید با بوی زننده که ناشی از تولید اسیدهای استیک، اسیدهای ایزووالریک یا اسیدهای بوتیریک است، شکایت دارند.

اختلال ارثی متابولیسم

اختلالات متابولیک ناشی از نقص آنزیم یا نقص در جابجای ترکیبات شیمیایی، اغلب منجر به تجمع متابولیت ­های خاص در مایعات بدن می‌شوند، که علت آن، اختلال در مسیرهای بیوشیمیایی طبیعی است. بنابراین، این اختلالات، معمولاً با تشخیص افزایش غلظت این متابولیت­ ها تشخیص داده می­‌شوند. در برخی موارد، این اختلالات منجر به خسارت جبران‌ناپذیر یا مرگ می­گردند، مگر اینکه در سنین بسیار پایین کشف شوند و به­ طور مناسب درمان شوند. برخی از این اختلالات، به دلیل آنکه موجب تجمع برخی متابولیت ­های با بوی مشخص بدن می‌­شوند، توسط پزشکان تشخیص داده می­‌شوند.

از نمونه­ های بیماری­ های اختلال ارثی متابولیسم، می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

بیماری فنیل کتونوریا: بوی بدن شبیه بوی پوسیدگی، با منشأ عرق، ادرار و پوست.

بیماری سیستینوریا: بوی بدن شبیه تخم‌مرغ فاسد، با منشأ ادرار بیمار.

سرطان

تشخیص زودهنگام سرطان اغلب در درمان موفقیت‌آمیز بیماری تأثیر زیادی دارد. بسیاری از مولکول‌های DNA ، RNA و پروتئین به‌عنوان ساختارهای کاندید به‌عنوان نشان­گرهای زیستی بیماری­ های خاص استفاده می­‌شوند. علاوه بر­این­، تکنیک ­های تصویربرداری پزشکی­، مانند توموگرافی کامپیوتری، تصویربرداری با رزونانس مغناطیسی و توموگرافی انتشار پوزیترون، توسعه یافته اند. بااین‌حال، کیفیت این روش ­ها هنوز کاملاً تائید نشده است. اخیراً برخی از ترکیبات فرار ارگانیک به‌عنوان کاندیدای خاص سرطان در نمونه ­های تنفس، ادرار، بافت و یا خون بیماران مبتلابه سرطان شناخته‌شده‌اند.

به‌عنوان‌مثال، نمونه ­های نفس از بیماران مبتلابه سرطان پستان موردبررسی قرارگرفته است. هیدروکربن­ ها، مانند آلکان­ ها و آلکان­ های مونومتریلاسیون­، در ابتدا به‌عنوان نشانگر استرس اکسیداتیو شناخته می­‌شدند و ترکیب خاصی از این ترکیبات هیدروکربنی، در نمونه ­های تنفسی بیماران مبتلابه سرطان پستان یافت ­شد. یافته­ های به‌دست‌آمده از مطالعات نشان می­‌دهد که وجود ترکیبات فرار خاص سرطان­ های مختلف، می­‌تواند در آینده به  نشان­گرهای زیستی و ابزاری مؤثر در غربال­گری سرطان تبدیل شوند.

سگ ­ها می­‌توانند به‌عنوان آشکارساز سرطان مورداستفاده قرار گیرند. زیرا قدرت بویایی فوق‌العاده‌ای دارند. در موارد مربوط به سرطان مثانه، سرطان تخمدان و سرطان روده بزرگ، سگ ­ها را می­توان آموزش داد تا بیماران را بر اساس ترکیبات فرار موجود در ادرار یا نمونه­ های تنفس بیماران تشخیص دهند. با این‌ وجود، این احتمال وجود دارد كه سگ ­ها در این مطالعات، به بوهایی كه به‌طور غیرمستقیم در ارتباط با سرطان هستند، مانند التهاب، نكروز یا محصولات متابولیك كه اغلب در بیماران مبتلابه بیماری پیشرفته وجود دارد، پاسخ دهند نه به‌طور ویژه به بوهایی كه از خود سرطان ناشی می­‌شود. اخیراً استفاده از بینی الکترونیکی نیز توصیه می‌­شود.

آیا پزشکان می‌­توانند بر اساس بوی بدن فرد، بیماری وی را تشخیص دهند؟

پزشکان در سال ­های اخیر در حال بررسی بر روی بینی­ های الکترونیک هستند، تا با آزمایشات مختلف، میزان کارآمدی این دستگاه ­ها را بررسی کرده و بهبود بخشند. بینی­ های الکترونیکی در سال­ های اخیر، بسیار کار آمدتر و حساس‌تر شده‌اند. این دستگاه ­ها، اکنون قادر به تشخیص و شناخت طیف وسیعی از طعم ­ها و بوهای خاص هستند. آن ­ها قبلاً در برخی فرایندهای صنعتی مورداستفاده قرار می‌­گرفتند. بیشتر بینی ­های الکترونیکی از آرایه­ ای (مجموعه­ ای) از حسگر استفاده می‌­کنند، که هنگام تماس با ترکیبات فرار، واکنش نشان می­‌دهند. سنسورها پس از تماس با ترکیبات فرار دچار تغییرات فیزیکی می­‌شوند، که این تغییرات به‌صورت دیجیتالی از طریق مدل­ های آماری ضبط می­‌شوند. امید است در آینده ­ای نزدیک، بینی ­های الکترونیکی بتواند برای تشخیص انواع بیماری ­ها و سرطان­ ها مورداستفاده قرار گیرند.