در همین ابتدای صحبت از شما تقاضا داریم که تا آخر مطالب با ما همراه باشید چرا که قصد داریم به شرح و بررسی یک روش تحریک مغناطیسی عصبی بپردازیم که بر روی نواحی کوچک و محدودی از مغز اعمال می‌شود. در روش تحریک مغناطیسی مغز یا به‌طور دقیق‌تر تحریک مغناطیسی مغز از راه جمجمه، یک مولد میدان مغناطیسی یا «سیم‌پیچ» را در نزدیکی سر بیمار قرار می‌دهند. این سیم‌پیچ، از طریقِ القای الکترومغناطیسی، یک جریان الکتریکی خفیف در ناحیۀ زیرین خود در مغز ایجاد می‌کند. سیم‌پیچ مذکور در عین‌حال به یک دستگاه ضربان‌ساز یا محرک متصل است که جریان برق را به آن هدایت می‌کند.

یکی از کاربردهایی که این روش دارد و شاید شما هم از آن مطلع باشید، این است که با ارزیابی اتصالات مابین قشر حرکتی اولیه مغز و ماهیچه‌، میزان آسیب را در بیماری‌هایی نظیر سکته مغزی، ام‌اس، اسکلروز جانبی آمیوتروفیک، اختلالات حرکتی، بیماری نورون حرکتی و همچنین اختلالاتی که عصب چهره‌ای و سایر اعصاب مغزی و طناب نخاعی را درگیر می‌کنند، اندازه‌گیری کند. برخی شواهد علمی حاکی از آن است که این روش در درمان «دردهای نوروپاتیک» و «اختلال افسردگی اساسی مقاوم‌به‌درمان» هم مؤثر است. در سال ۲۰۱۵ میلادی، بررسی‌های بنیاد همیاری کوکران نشان داد که شواهد چندانی برای اثربخشی این روش در درمان اسکیزوفرنی وجود ندارد. یک بررسی علمی دیگر نشان داد که احتمال دارد در درمان «علائم منفی» اسکیزوفرنی، این روش مؤثر باشد.

پیامدها و عوارض احتمالی این روش و یا ناراحتی‌های ایجاد شده به وسیله آن، یکی از بزرگترین چالش‌هایی است که نتایج کارآزمایی بالینی را تحت‌تأثیر خود قرار داده ‌است. بزرگترین خطر TMS، احتمالِ نادر وقوعِ سنکوپ و کمتر از آن، حملات تشنج است. سایر عوارض جانبی آن شامل احساس ناراحتی یا درد، نیمه‌شیداییِ گذرا (transient hypomania)، تغییرات گذرای شناختی، ناشنوایی گذرا و بروز جریان‌های القایی در وسایلِ پزشکی کارگذاری‌شده در بدن بیماران است. اثرات درمانیِ این روش، بر روی بیماری پارکینسون، اسکلروز جانبی آمیوتروفیک، ام‌اس، اسکیزوفرنی، وزوز گوش، زبان‌پریشی‌ها و اختلالات حرکتی متعاقب سکته مغزی، سوءمصرف مواد، اعتیاد، اختلال استرسی پس از ضایعه روانی، اختلال اضطراب، اختلال ترس، اختلال وسواس فکری عملی، صرع، بیماری آلزایمر، اوتیسم، کما، زندگی نباتی و مرگ مغزی تحت مطالعه و بررسی بوده ‌است.

در حال حاضر انواع مختلفی از این روش در علم پزشکی کاربرد دارد که بعضی از آنها عبارت است از: تحریک مغناطیسی مکرر مغزی با فرکانس بالا و پایین (HF-rTMS & LF-rTMS)، تحریک منفرد مغناطیسی مغز (Single pulse TMS) و تحریک دوتایی مغناطیسی مغز (Paired pulse TMS). در دسامبر ۲۰۱۳ میلادی، سازمان غذا و دارو آمریکا (FDA)، تحریک منفرد مغناطیسی مغز (Single pulse TMS) را برای درمان میگرن مورد تأیید قرار داد. تحریک مغناطیسی مکرر مغزی با فرکانس بالا (HF-rTMS) در درمان دردهای نوروپاتیک سودمند بوده ‌است. سازمان غذا و دارو آمریکا (FDA)، در اکتبر ۲۰۰۸ میلادی، تحریک مغناطیسی مکرر مغزی (rTMS) را برای درمان افسردگی بالینی پذیرفت. تا سال ۲۰۱۴ میلادی، تمامی درمان‌های پیشنهادی برای بیمارهای دیگر، فاقد اثربخشی یا اثربخشی احتمالی اعلام شده ‌است.

تاریخچه

اکنون لازم است تا تاریخچه مختصر و مفیدی از این روش غیرتهاجمی را برای شما بازگو کنیم! در اواخر سال‌های ۱۷۰۰ میلادی،لوییجی گالوانی یکی از پیشگامان تحقیق در زمینۀ اثرات الکتریسیته بر روی بدن انسان بود و بدین ‌ترتیب یکی از نخستین پایه‌گذاران علم الکتروفیزیولوژی محسوب می‌شود. در سال‌های ۱۸۰۰ میلادی، مایکل فارادی کشف کرد که جریان الکتریکی باعث ایجادِ میدان مغناطیسی می‌شود و تغییر در یکی، موجب تغییر در آن دیگری می‌شود. نخستین تلاش‌ها برای تحریک مستقیم مغز انسان توسط الکتریسیته در اواخر سال‌های ۱۸۰۰ میلادی آغاز شد و تا دهه ۱۹۳۰ میلادی، شوک درمانی برقی یا ECT توسط دو پزشک ایتالیایی به ‌نام‌های اوگو چرلتی و لوچوبینی ابداع شد.

ECT در درمان بیماری های روانی به قدری رایج شد و مورد استفاده قرار گرفت که پس از مدتی به آن، به چشم «اکسیر یا نوشداروی روانپزشکی» نگاه می‌کردند و از سال‌های ۱۹۷۰ میلادی، موجی از مخالفت‌ها و انتقادها نسبت به آن پدیدار گشت. در همین سال‌ها، «آنتونی تی. بارکر» بررسی اثرات میدان‌های مغناطیسی، جهت تغییر در سیگنال‌های الکتریکی مغز را آغاز کرد و نخستین دستگاه تحریک مغناطیسی مغز حوالی سال ۱۹۸۵ میلادی ساخته شد. این دستگاه‌ها، در اصل برای مصارف پژوهشی و تشخیصی ساخته می‌شدند و بعدها بود که اثرات بالقوۀ درمانی آنها مورد توجه واقع شد. نخستین دستگاه تحریک مغناطیسی مغز در اکتبر سال ۲۰۰۸ میلادی توسط سازمان غذا و داروی آمریکا تأیید شد.

مکانیسم عملکرد تحریک مغناطیسی مغز rTMS چیست؟

براساس مطالعات بی‌شماری که در خصوص اختلالات روانپزشکی و در زمینه متابولیسم مناطق مغزی مربوطه انجام شده، این نکته مطرح شده است که افزایش یا کاهش متابولیسم مناطق خاصی از مغز منجر به ایجاد علایم روانپزشکی می‌گردد. به عنوان مثال افزایش فعالیت ناحیه پشتی جانبی پیش پیشانی راست یا کاهش فعالیت ناحیه پشتی جانبی پیش پیشانی چپ و یا عدم تقارن این دو ناحیه می‌تواند اختلال افسردگی اساسی ایجاد کند. بر این اساس، با مهار یا تحریک مناطق مذکور می‌توان در تخفیف یا درمان اختلال مربوطه اقدام کرد. این عمل در تحریک مغناطیسی مغز rTMS با ایجاد میدان مغناطیسی و اعمال آن از روی پوست سر صورت می‌گیرد. فرکانس پالس ایجادشده (تعداد پالس در ثانیه) تعیین‌کننده خاصیت مهاری یا تحریکی بر روی نورون‌های مغزی است.

تحریک مغناطیسی مغز rTMS چه زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد؟

در آن دسته از بیماران افسرده‌ای که از دوره درمان دارویی یا روان درمانی جواب مناسبی دریافت نکرده‌اند، ممکن است این روش از سوی پزشک به عنوان درمان کمکی یا جایگزین تجویز می‌شود. تحریک مغناطیسی مغز rTMS توسط اداره غذا و داروی آمریکا FDA در اکتبر ۲۰۰۸ جهت درمان بیماران افسردگی اساسی که در اپیزود فعلی بیماری حداقل به یک دوره درمان کافی با داروی ضد افسردگی پاسخ نداده‌اند یا قادر به تحمل دارو نیستند، مورد پذیرش قرار گرفته است. اثر بخشی تحریک مغناطیسی مغز rTMS در سایر اختلالات روانپزشکی مانند OCD، اختلالات اضطرابی و توهمات شنوایی و علایم منفی بیماری اسکیزوفرنیا که به درمان دارویی مقاوم بوده‌اند، در مقالات مختلفی تأیید شده است ولی هنوز مورد تأیید FDA قرار نگرفته است.

rTMS برای درمان چه بیماری‌هایی کاربرد دارد؟

این روش به قدری کاربردی و مهم است که در سراسر جهان شناخته شده است و در مراکز آر تی ام اس به عنوان ابزاری درمانی در انواع بیماری‌های عصبی و روان‌پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بسیاری از گزارش‌ها نشان داده که روش درمانی rTMS (آر تی ام اس) در درمان بیماری‌هایی هم‌چون افسردگی و پارکینسون بسیار موثر واقع شده است. انواع دیگر این بیماری‌ها شامل این موارد می‌شوند:

1- افسردگی

2- بیماری‌های پارکینسون

3- دژنراسیون مخچه

4- بیماری صرع

5- بی اختیاری ادرار

6- ناهنجاری‌های حرکتی

7- دردهای مزمن

8- میگرن

10-وزوز گوش مزمن

حیطه اثر بخشی rTMS در سایر حوزه‌های نورولوژی نیز در دست تحقیق و بررسی است مانند حوادث ایسکمیک عروق مغزی، بیماری پارکینسون و غیره.

فرآیند درمان با تحریک مغناطیسی مغز rTMS چگونه است؟

این روش درمانی هم در بیماران سرپایی و هم در بیماران بستری شده قابل اجر بوده و به صورت جلسات درمانی متعدد تجویز می‌شود. در هر جلسه درمانی بیمار بر روی صندلی طراحی‌ شده برای این امر (که بی‌شباهت با یونیت دندانپزشکی نیست) می‌نشیند. با توجه به ایجاد میدان مغناطیسی از بیمار خواسته می‌شود که قبل شروع فرآیند درمانی کلیه اشیاء حساس به مغناطیس (مانند کارت اعتباری و جواهرات ناحیه سر و گردن) را از خود دور کند. در صورت امکان به وی محافظ شنوایی (پدهای داخل گوش) داده می‌شود تا از صدای پالس ایجاد شده یا امواج مغناطیسی دچار آسیب احتمالی نگردد.

بعد از مهیا ساختن شرایط ضروری درمان، اپراتور سر بیمار را در شرایط مناسبی قرار می‌دهد و شروع به اندازه گرفتن پارامترهای خاصی بر روی جمجمه فرد بیمار می‌کند تا محل دقیق قرارگیری کویل دستگاه بر روی منطقه مورد نظر مغز مشخص شود. سپس اقدام به تعیین آستانه حرکتی Motor Threshold بیمار نموده که عبارت است از حداقل قدرت مغناطیسی مورد نیاز جهت ایجاد انقباض در دست بیمار که از فردی به فرد دیگر فرق می‌کند. این عمل با تنظیم دستگاه جهت تولید تک پالس Single Pulse صورت می‌گیرد. تعیین آستانه حرکتی روانپزشک را قادر می‌سازد تا برنامه درمانی مختص هر فرد را طرح‌‌ریزی نماید تا بیمار میزان مناسبی از انرژی مغناطیسی را دریافت کند نه بیشتر از حد نیاز و نه کمتر از ایجاد اثرات درمانی.

در ادامه این مراحل و بر اساس اختلال روانپزشکی فرد بیمار، کویل یکبار دیگر در جایگاه تعبیه شده بر روی سر بیمار قرار داده می‌شود. در طول روند درمان، بیمار فقط صدای کلیک و ضربه مختصر ناشی از ایجاد پالس در ناحیه زیر کویل را احساس خواهد کرد. در کل جلسه درمانی تحریک مغناطیسی مغز rTMS، اپراتور حضور داشته و بیمار را پایش می‌کند و در صورت تمایل بیمار جلسه درمان را قطع می‌نماید. هر جلسه درمان ۴۰-۲۰ دقیقه طول می‌کشد و عموماً به میزان ۳-۵ روز در هفته تکرار می‌شود. کل دوره درمانی ۴-۶ هفته به طول می‌انجامد که بسته به نوع اختلال روانپزشکی، شدت آن و میزان پاسخ درمانی بیمار متغیر است.

بیشتر بخوانید: پژوهشگران: اضافه کردن نمک به غذای پخته شده، احتمال مرگ زودرس را افزایش می‌دهد

مزایای استفاده از دستگاه آر تی ام اس

بر اساس نتایج چیزی حدود ۷۸ درصد از بیماران به درمان با دستگاه آر تی ام اس پاسخ مثبت داده‌اند و هیچ گونه اثر جانبی برایشان نداشته است. سازمان FDA روش درمانی rTMS را به‌عنوان درمانی امن و سالم تشخیص داده است. یکی از بزرگترین مزایای درمان افسردگی با دستگاه TMS،  کاهش یا حذف کامل وابستگی بیماران به داروهای ضدافسردگی می‌باشد. اگر درمان خود را در کلینیکی مجهز و تحت درمان پزشکی خبره انجام دهید که بتواند نیازهای فردی بیمار را به خوبی تشخیص دهد و بهترین درمان را برای وی تجویز کند، خیالتان بابت تجویز روش درمانی TMS راحت‌تر خواهد بود، زیرا عوارض درمان دارویی نسبت به درمان با دستگاه rTMS بسیار بیشتر است. از جمله مزایای TMS نسبت به دیگر روش‌های درمانی عبارتند از:

1- بدون نیاز به بیهوشی یا آرام‌‌بخش:

به طور معمول آن دسته از درمان‌هایی که با بیهوشی یا تزریق آرام‌بخش همراه هستند، پیامدها و خطرات زیادی با خود به دنبال دارند که با ترس و استرس همراه است. بیهوشی می‌تواند خود عامل ایجاد عوارض منفی مانند حالت تهوع، سرگیجه، اختلال عملکرد شناختی و هذیان شود. علی رغم درمان‌هایی مانند Electroconvulsive therapy یا ECT، مغناطیس درمانی یا آر تی ام اس به بیهوشی یا آرام‌بخش نیاز ندارد و همین مسئله باعث کاهش خطرات درمانی می‌شود. 2- عوارض و مضرات بسیار کم  rTMS: درمان تحریک مغناطیسی فراجمجمه‌ای عوارض بسیار کمی را از خود نشان داده است. به طور کلی، فقط ۱۰ تا ۳۰ درصد بیماران، پس از درمان احساس ناراحتی یا سردرد جزئی دارند که البته گذراست.

3- درمان سریع:

چنانچه این روش درمانی در کلینیکی تخصصی صورت گیرد، بیشتر از ۷۵ درصد افراد بهبود می‌یابند. برخلاف برخی از داروها که باید به طور مداوم دوز آن‌ها تغییر کند و در طولانی مدت مصرف شود، در درمان rTMS بیماران در چند هفته اول علائم بهبودی را می‌توانند حس کنند.

4- بدون نیاز به زمان ریکاوری:

از آن‌جا که در درمان با دستگاه rTMS نیازی به بیهوشی نیست، بلافاصله پس از جلسه درمانی می‌توانید به کارهای روزانه خود مشغول شوید.

5- پیشرفت‌های شناختی:

معمولاً افسردگی باعث اختلالات شناختی می‌شود و بیماران پس از مغناطیس درمانی در عملکرد شناختی خود بهبود احساس می‌کنند. تحقیقات نشان داده است که rTMS فرکانس بالا باعث افزایش توجه، حافظه و عملکردهای اجرایی مانند تصمیم‌گیری و تحلیل می‌شود.

آیا تحریک مغناطیسی مغز عوارضی دارد؟

به طور کلی و از آن جا که این روش درمانی یک روش غیرتهاجمی است، بدون عوارض خاص و جانبی نیز می‌باشد. این روش به جراحی نیاز نداشته و در مقایسه با مصرف داروهای ضدافسردگی بسیار مؤثرتر و کم خطرتر است. از جمله عوارض مصرف داروهای ضد افسردگی می‌توان به احتمال خطر خودکشی، وابستگی بیش از حد به دارو، احتمال Overdose و تداخل با دیگر داروها و خوراکی‌ها اشاره کرد. این در حالی است که تنها عوارض خفیف آر تی ام اس احتمال ایجاد سردردی ملایم پس از عمل است. اگر بخواهیم در بیان عوارض rTMS نکته‌سنجی کنیم باید این چند نکته را بگوییم: احساس ناراحتی پوست سر در محل تحریک، احتمال گرفتگی و اسپاسم موقت در صورت و احساس سبکی در سر.

تفاوت rTMS و TMS چیست؟

بد نیست به عنوان سخن پایانی بدانید که افرادی که دارای علائم افسردگی هستند، مدت زمان زیادی را از عواقب و نشانه‌های این بیماری رنج می‌برند. در برخی موارد دلیل شکست درمان‌های معمولی در نتیجه مقاومت به داروهای ضد افسردگی است. خوشبختانه دارودرمانی تنها راه مبارزه با افسردگی نیست. تحریک مغناطیسی مغز یا TMS راه درمانی جدیدی است که به افراد کمک می‌کند با عوارض مقاومت درمانی افسردگی مبارزه کنند. TMS مخفف واژه Transcranial magnetic stimulation است. rTMS نیز به زمانی اطلاق می‌شود که جلسات درمانی به صورت دوره‌ای و تکراری انجام می‌پذیرد و مخفف واژه Repetitive Transcranial magnetic stimulation می‌باشد. در واقع زمانی که شما تصمیم می‌گیرید جلسات درمانی خود را به طور کامل طی کنید از واژه آر تی ام اس استفاده می‌شود.