ایرانیان از قدیم همیشه با آب و خاک سروکار داشتند. در نزد ایرانیان آلوده ساختن و هدر دادن این دو عامل خیلی ناپسند بوده است و سوابق تاریخی ایرانیان نشان می دهند که ساکنان خوزستان از اولین کسانی بودند که به چگونگی استفاده از خشت خام پی بردند. نخستین شیوه تهیه خشت خام مربوط به سال های  قبل از میلاد مسیح است. قدیمی ترین آثار معماری که تا الان در این زمینه به دست آمده است در نواحی غرب ایران مانند تپه حسنلو و گودین تپه در کرمانشاه است. ایرانیان به دلیل سهولت دسترسی به خاک و ارزانی و فراوانی خاک بیش از هر ماده دیگری از آن استفاده می‌کردند. آجر برای آنها،  عامل سازه ساختمانی و هم وسیله ای برای ساخت نما بود. پس از استفاده گسترده از آجر هنر های دیگری مانند گچ بری و کاشی کاری ظهور کردند.

انواع مصالح تزیین در معماری داخلی ایران

انواع مصالح تزئین در معماری داخلی ایران معمولا بدون کاربرد و صرفا برای خلق زیبایی ایجاد نمیشدند و هنر های کاربردی همیشه همراه با زیبایی خاصی بودند. هنرمندان در آن زمان هر ماده اولیه بی ارزشی را با هنر های خودشان به یک محصول گران بها تبدیل می‌کردند. در هنر ایرانیان، فقط کاربردی بودن آن ملاک قرار نمیگرفت بلکه زیبا بودن آن نیز بسیار مهم بود. این ویژگی ها در قالب آجر کاری، گچ بری، کاشی کاری و... دیده میشود. معمار های ایرانی سعی داشتند ویژگی های هر مواد اولیه را به خوبی شناسایی کنند و بر نقاط قوت و ضعف آن اشنایی پیدا کنند و هر مواد را در جای درست استفاده کنند. در معماری اسلامی ایران، استخوان‌بندی بنا مهمترین قسمت و تزئینات و پرداخت به نمای بنا، گیراترین عنصر آن میباشد.

این را فراموش نکنید که بخش مهمی از ویژگی های هر معماری داخلی به مصالح و نحوه به کار گیری وابسته است.

گونه های مختلف آجر در معماری داخلی ایران

گونه های مختلف آجر در معماری داخلی ایران عبارتند از: ۱.آجر واکوب و آبمال: این نوع آجر مقاوم ترین نوع آجر است که برای ساخت آجر های صاف جهت کار در نمای ساختمان، خاک را بعد از قالب گیری و خشک کردن، با استفاده از ماله خلل و فرج آن را پر میکردند. روی این نوع آجر میتوان گج بری و کاشی کاری انجام داد. ۲.آجر پیش بر: این نوع آجر با شکل های مختلف برای استفاده در ستون ها، ستونچه ها و مانند آن انتخاب میشده است. ۳.آجر مهری: نوع طرحدار آجر های پیش بر، مهری نام دارد و معمولا بین دو ردیف ساده آجر بکار گرفته میشوند. ۴.آجر تراش: به قطعه های گوناگون پاره آجر از کوچکترین تا بزرگترین آن گفته میشود. ۵.آجر آبساب: آجری است که بعد از تراش، آن را در آب می خیسانند و زنجاب میکنند و کناره ی آن را با وسیله ای مانند گرد آجر میسابانند.

آجر در همه ی بناهای تاریخی ایران، از اصلی‌ترین تا کوچک ترین قسمت بنا به کار رفته است. از آجر در کرسی‌چینی‌ها، دیوارسازی‌ها، ستون‌های قطور و ظریف، جرزها، پایه‌ها، قوس‌ها و پوشش طاق‌ها، دیوارکشی‌ها، نماسازی‌ها، کف‌فرش‌ها و در نهایت اسکلت‌سازی و استخوان‌بندی استفاده می‌شود. دوره‌ی پهلوی اول، شهرسازی ایران وارد مرحله‌ای از دگرگونی شد. خیابان‌کشی‌های جدید باعث میشود به کارگیری از نقوش آجری در نماسازی برای شهرها، مغازه‌ها و بناهای مسکونی و کتیبه‌‌ها با نوآوری‌ها در چهارچوب سنت شد.

گچ بری در معماری داخلی ایران

گج بری در معماری داخلی ایران جزو قدیمی ترین اثرات کشف شده در کاوش های انجام شده در هفت تپه خوزستان به حساب می آید. از گچ به عنوان عنصر تزیینی و ملات، از آن در طرح اندازس گنبد ها نیز استفاده میشده است. همراه با گچ بری، کاشی کاری و استفاده از آجر نیز مرسوم بوده است. تداوم گچ بری در بعد از اسلام را میتوان در مسجد جامع نایین نیز مشاهده کرد. در مسجد جامع نایین، ستون های آجری را با گچ پوشانده اند و به صورت گچ بری تزئین کرده اند. علاوه بر استفاده از نما، این هنر را میتوان به صورت مجسمه های برجسته، مجسمه های تزیینی نیز مشاهده کرد که در زمان ساسانیان به ویژه دز طرح های انسانی و یا صورت سازی همراه با گل و بوته به درجه نهایت خود رسید. با ظهور اسلام صورت سازی منع شد و هنر گچ بری را بیشتر در طرح هندسی، کیاهی و یا ترکیب و تلفیقی از آنها میتوان مشاهده کرد.

نقوش مختلف در تزیینات معماری داخلی ایران

به طور کلی نقوش مختلف در تزیینات معماری داخلی ایران را میتوان به چهار دسته تقسیم کرد.

۱.نقوش هندسی مانند گره سازی که یک نمونه کاملا پیشرفته در گچ بری است.

۲.نقوش گیاهی که همان اشکال برساو دوران ساسانی است که به نام اسلیمی شناخته میشود.

۳.نقوش حیوانی و انسانی بعضی وقت ها به صورت تلفیقی و بعضی وقت ها به صورت تلفیقی هر سه الگوی، هندسی، انسانی و حیوانی به کار گرفته میشده است.

۴.نقش خط و کتیبه که از قدیم به عنوان عنصری تزیینی استفاده میشده است. در بعد از اسلام خوشنویسی به خاطر استفاده از آیات قران مورد توجه همه هنر ها از جمله گچ بری، کاشی کاری و طرح آجر کاری قرار گرفته بود. در معماری داخلی ایرانی عشق به تزیینات که عملکرد و کاربردی بودن آن آن از نمایش صرف فراتر می‌رود، یکی از موارد زیبایی‌شناسی در تزیینات داخلی می باشد و این زیبایی‌شناسی را در دوره‌های تاریخی معماری  ایران می‌توان پیدا کرد. غیر از قرن اول و دوم هجری، در بناهای تاریخی بقیه بناهای دوران اسلامی دارای تزئینات هستند. بعضی از این تزئینات به شدت انتزاعی و هندسی بوده است. از آن جایی که اسلام نقش انسان را در نقوش بر خلاف ماهیت وجودی خدا و وجود دین اسلام می‌دانست بنابراین نقوش به سمت گیاهی و اسلیمی رفت. این طبیعت‌گرایی در تزیینات ایرانی و اسلامی ریشه در اعتقادات مردم در ماقبل تاریخ دارد که تاثیری بسیار در هنر اسلامی-ایرانی گذاشته است. تزیینات در قالب هندسی نمایان‌گر شده است.

کاشی کاری در تزیینات معماری داخلی ایران

کاشی کاری در تزیینات معماری داخلی ایران از جایگاه ویژه ای برخورد دار است. این هنر هم به تزیین و زیبایی بنا کمک میکند و هم در استحکام بنا نقش ویژه ای دارد. این هنر در برابر رطوبت و باران مقاومت زیادی دارد. همچنین کوچک بودن تکه های آن، امکان ترمیم را در بنا ایجاد میکند. استادان ایرانی از همان اول در پوشش بناها از کاشی، آجر و گج بری استفاده میکردند و از ابتدا رنگ فیروزه ای را به عنوان یک رنگ آرامبخش بر بقیه رنگ ها ترجیح داده اند. کاشی معرق به شیوه ای گفته میشود که معروف به کاشی گل و بوته رواج یافته است. این نوع کاشی به دقت، ظرافت و به عبارتی به کیمیا گری معروف بوده است. در کاشی کاری معرق بر طبق نقشه های از قبل مشخص شده، قطعات کوچکی از کاشی هارا در رنگ های متفاوت در کنار هم قرار میدهند تا نقوش ظاهر بشوند.

حجاری در تزیینات معماری داخلی ایران

حجاری در تزیینات معماری داخلی ایران نیز مانند بقیه هنر ها مانند کاشی کاری، گچ بری و آجر کاری جایگاه ویژه ای دارد. در ایران، بناهای سنگی زیادی وجود دارد که در آنها بخاطر مقاومت و پایداری بالا از سنگ استفاده شده است. یکی از شاهکار بسیار مهم سنگی در ایران، بنای تخت جمشید است و نمونه برجسته دیگری از آن طاق بستان است. در دوران اسلامی به علت رواج یافتن آجر، استفاده از سنگ و حجاری کمتر شد و در کل کمتر دیده میشد. در دوران صفوی دوباره حجاری های سنگی با اهمیت شد و رواج یافت. کنده کاری رو سنگ فقط مخصوص به حجاری در نماهای خارجی نبود برای مثال در مقرنس های سنگی، پایه ستون ها و سرستون ها و گوشه سازی ها تراش های زیبایی از سنگ خلق شده بود، همچنین برای تزیین ازاره، محراب یا ستون ها نیز از سنگ استفاده میشده است.

کاربرد چوب در معماری ایرانی

متاسفانه به علت پوسیدگی و ماندگاری کم چوب، مدارک باستانی زیادی مانند آجر، کاشی کاری و گچ بری در دسترس نیست. کاربرد چوب در معماری ایرانی به صورت های مختلفی مشاهده شده است. منبت از کلمه نبات گرفته شده است که دلیل نامگذاری آن، استفاده از نقوش گیاهی در طراحی آن است. منبت کاری نمونه دیگری از هنر کیمیاگرانه کنده کاری روی چوب است. منبت کاری سابقه ای بیش از هزار و پانصد سال دارد. جالب این است که شیوه کار منبت کاری با قدیم تفاوت چندانی پیدا نکرده است. در کتیبه هایی که از خزانه داریوش در تخت جمشید مشاهده شده است، سخن از پرداخت دستمزد هنرمندان است. برخی از محققان گفته اند برخی از پوشش های داخلی بناهای تخت جمشید چوبی بوده اند و بر اثر آتش سوزی متاسفانه از بین رفته اند. عناصر اصلی که چوب باید در دکوراسیون داشته باشد ۱- رنگ و زیبایی آن، ۲- آکوستیک بودن، ۳- ضریب سختی، ۴- ظرفیت حرارتی، ۵- قدرت شکل پذیری، ۶- عایق برای حرارت. معمولا همه ی چوب ها به خاطر اینکه از درختان تهیه می شوند بیشتر آنها به رنگ کرم و قهوه ای هستند. خود رنگ قهوه ای دارای طیف رنگ ها مختلفی مثل خرمایی،‌خاکی، فندقی، نسکافه می باشد که هر کدام از این رنگها ویژگیهای خاص خودش را دارد.

آینه کاری در معماری داخلی ایران

معمار های ایرانی با خلاقیت های خود به شکل های مختلف ومتفاوت شاهکار های جهانی را بوجود آورده اند. آینه کاری در معماری داخلی ایران مانند آجر کاری، گچ بری و کاشی کاری جایگاه ویژه ای دارد و در طرح های تزیینی منظم و بیشتر هندسی در قطعات کوچک و بزرگ به کار می روند. ایرانیان از قدیم به آینه و آب به دیده دو نماد پاکیزگی و روشنایی نگاه می کرده اند. ساختن حوض و آبنما در جلوی بنا در ایران یک روند جا افتاده بوده است. هنرمندان ایرانی برای استفاده از قطعات شکسته راه جدید پیدا کردند و از آنها برای آینه کاری استفاده کردند و آینه کاری نیز معمولا با کاربرد آن شروع شد. مدارک تاریخی و باستانی نشان میدهد که تزیین بناهای باستانی با آینه، برای اولین بار در شهر قزوین پایتخت شاه طهماسب اول و در دیوان خانه ی او شروع شد. تغییر شکل، پرهیز از سطوح موازی و یا ایجاد شکستگی در سطوح صاف از پژواک های متوالی جلوگیری می کند. در نتیجه با بررسی آینه کاری در خانه های قدیمی اردبیل، توجه به این نکته که نور در معماری اسلامی ایران همیشه به منظور روشن کردن کامل فضای معماری بکار نمی رود و بلکه گاهی جنبه عرفانی و مقدس به خود گرفته و جنبه های دیگر فضا )رنگ، بافت و...( را تحت تاثیر قرار داده و بر آنها تاکید می کند، بارزتر می گردد.

شکل کلی معماری داخلی ایران

برگشتن به معماری داخلی گذشته، شکل کلی معماری داخلی ایران را مشخص میکند که آن را دو موضوع تهدید می کند. اولین موضوع، نگاه کهنه پرستانه است به این معنی که هرچیز را به صرف کهنگی ظاهری اش قابل ستایش میدانند برای مثال هرچه، آجر، گچ بری یا کاشی کاری قدیمی تر باشد، با ارزش تر است. دومین موضوع نگاه تزیینی به گذشته است یعنی اکتفا به ظاهر عناصر قدیمی و استفاده از تزیینی از نقش های مختلف، رنگ های متنوع و جزئیات آنها. این دو موضوع ما ارا از هویت اصلی ارزش های معماری داخلی ایران دور میکند و منحرف می سازد. معماری داخلی تاریخی از 5000 سال قبل از میلاد مسیح تاالان دارد، نمونه های معروفی که در محدوده ی پهناوری از سوریه تا شمال هند و مرزهای چین گسترده شده است. تنوع ساختمان های ایرانی از آن جمله اند خانه های روستایی تا چایخانه ها، و پاویون ها تا سازه های اعجاب انگیزی که در دنیا نظیر آن ها نیست. معماری داخلی ایرانی از لحاظ سازه و زیبا شناسی تنوع بسیار زیاد را به معرض نمایش گذاشته است که به مرور و منسجم بر پایه ی سنت ها و تجربه های قدیمی شکل گرفته است. بدون نوآوری های‌ یهویی و برخلاف  آسیب های ناشی از شوک های فرهنگی، این سبک به طور شناخته شده ای از بقیه کشورهای مسلمان جدا شده است. فضایل معماری ایرانی عبارت است از فرم و مقیاس؛ خلاقیت سازه ای به خصوص در ساخت گنبد و طاق؛ خلاقیت در دکور و طراحی فضای داخلی.