مفاتیح الحیات نوشته عبدالله جوادی آملی، کتابی حدیثی – رفتاری است که بسیاری آن را مکمل و جلد دوم مفاتیح‌الجنان می‌دانند. تاکید بیشتر این کتاب بر روایاتی از ائمه معصوم (ع) است که جنبه‌های فرهنگی – اجتماعی دارند و به حوزه حقوق اجتماعی و اخلاق مربوط می‌شوند. ما در این نوشتار سعی داریم بخشی از این کتاب را که به تعامل انسان با همنوعان مربوط می‌شود برای شما بازگو نماییم که می‌تواند زمینه ساز بسیاری از موفقیت ها و پیشرفت های شخصی باشد. اگر علاقه‌مند به شناخت و فهم روایاتی از ائمه اطهار (ع) هستید که در این زمینه بتواند چراغ راه شما باشد تا انتهای این نوشتار ما را همراهی نمایید.

تعامل انسان با همنوعان: پیوند با خویشاوندان

در کتاب مفاتیح الحیات آمده است که تعامل انسان با همنوعان که نمونه بارز آن پیوند با خویشاوندان و صله رحم با آنان است یکی از راه‌های مهم رشد و تعالی انسان و نیز تقرب او به سوی خداوند سبحان است به طوری که پس از ایمان به خداوند از با فضلیت‌ترین اعمال دینی محسوب می‌شود و اجر و پاداش مادی و معنوی بسیاری دارد. از طرفی قطع ارتباط با خویشاوندان یعنی قطع صله رحم نوعی پیمان شکنی با خداست و چنان نزد خداوند منفور است که خداوند از همراهی و مصاحبت با قاطع رحم نهی کرده است. حتی در قرآن کریم در سه جا خداوند قاطع رحم را لعن و نفرین کرده است. لذا هم برای رشد و تعالی و پیشرفت و موفقیت شخصی لازم است صله رحم انجام شود و هم برای خشنودی خداوند و کسب پاداش های دنیوی و اخروی.

تعامل انسان با همنوعان: اهمیت صله رحم

تعامل انسان با همنوعان یعنی همان صله رحم از جهت پاداش سریع‌ترین عبادت است به این معنا که خداوند پاداش آن را سریع می‌دهد. حتی اگر خاندان گناهکار هم صله رحم را میان خود رعایت نمایند خداوند دارایی آنها را افزایش می‌دهد و عمرشان را با نیکی به یکدیگر می‌افزاید. در اهمیت صله رحم همین بس که وقتی پیامبر اکرم (ص) به پیروان خود فرمود: " آیا شما را به برترین انسان های دنیا و آخرت از نظر اخلاق راهنمایی نکنم؟" گفتند: راهنمایی کن یا رسول الله. ایشان گفتند: " کسی است که با قطع کننده پیوند با وی بپیوندد."

از امام رضا (ع) نیز نقل شده که خداوند سه چیز را قرین سه چیز قرار داده است که یکی از آن ها تقوای الهی و صله رحم است پس هر کس صله رحم نکند تقوای الهی را نیز رعایت نکرده است.

تعامل انسان با همنوعان: آثار صله رحم

همانطور که پیشتر نیز بیان شد صله رحم آثار دنیوی و اخروی فراوانی دارد که برخی از آن ها که در کتاب مفاتیح الحیات آمده است به شرح زیر است:

پیامبر اکرم (ص) فرمود: "هر کس از گسترش روزی خود و به تاخیر افتادن اجلش خوشحال می‌شود پس از خداوند پروا کند و صله رحم نماید." و نیز فرمودند: "کسی که از عمرش جز سه سال باقی نمانده باشد با صله رحم خداوند عمر او را به 33 سال امتداد می‌بخشد."

امام باقر (ع) فرمودند: "صله رحم موجب پاکی اعمال و رشد دارایی و آسانی حساب و تاخیر اجل می‌شود."

حضرت امام صادق (ع) نیز فرمودند: "صله رحم و نیکی به همسایه شهرها را آباد و عمرها را طولانی می‌نماید."

تعامل انسان با همنوعان: آثار قطع رحم

در مورد آثار قطع رحم روایات بسیاری وجود دارد که به برخی از آن ها در کتاب مفاتیح الحیات به شرح زیر اشاره شده است:

حضرت محمد (ص) فرمودند: "قطع رحم مانع دعا و حجاب آن می‌شود." و نیز فرمودند: "هر گاه قطع رحم همگانی شود دارایی در دست اشرار قرار می‌گیرد." همچنین از ایشان چنین نقل شده است که فرمودند: "در قیامت مردی که به ظاهر در مسیر خیر بوده ناگهان رحمی که وی پیوند خود را با او گسسته بر او وارد می‌شود و او را به ژرف‌ترین گودی آتش دوزخ می‌افکند."

امام صادق (ع) در ارتباط با قطع رحم فرمودند: "گناهی که به سرعت نابود می‌کند قطع رحم است."

پس همانطور که از روایات برمی‌آید برای پیشرفت در زندگی دنیوی و سعادتمندی در زندگی اخروی تعامل انسان با همنوعان امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.

تعامل انسان با همنوعان: برخی از عوامل قطع رحم

با آن که صله رحم پاداش دنیوی و اخروی بسیاری دارد اما گاهی اوقات بنا به دلایلی انسان قاطع رحم می‌شود و راه پیشرفت در زندگی دنیوی و سعادتمندی در زندگی اخروی را برای خود مسدود می‌نماید. برخی از عواملی که باعث می‌شود انسان قاطع رحم شود و به آنها در کتاب مفاتیح الحیات نیز اشاره شده است به شرح زیر است:

حرص

پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: "از حرص پرهیز نمایید چرا که پیشینیان را به خون ریزی و قطع رحم کشانده است."

بی‌حیایی

امام صادق (ع) فرمودند: "برخی چنان‌اند که اگر حیا نبود حق پدر و مادر و صله رحم را رعایت نمی کردند."

تعامل انسان با همنوعان: مصادیق و شیوه های صله رحم

باید گفت صله رحم تنها به معنای رفتن به منزل خویشاوندان و بستگان نیست بلکه صله رحم مصادیق بسیاری دارد که کاملترین آن ها این است که پیش از دیگران نیاز آنان را برطرف و آنان را خوشحال سازی. بنابراین می‌توان گفت هر کس متناسب با شأن و منزلت خود با دیگران صله رحم می‌نماید. به طوری که گاه فقط یک سلام کردن به طرف مقابل و یا جواب سلام او را با خوشرویی دادن صله رحم محسوب می‌شود.

از دیگر مصادیق صله رحم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

سلام و تکریم کردن، ترک آزار رساندن به خویشاوندان، اطعام حتی اگر به اندازه جرعه آبی باشد، عیادت کردن از بیمار، شرکت کردن در مراسم شاد چنانچه خلاف شرع نباشد و عزا، هدیه دادن، زیارت و دیدار، تامین نیازهای خویشاوندان و بستگان پیش از دیگران.

پیامبر اکرم (ص) فرمودند: " ای صاحبان خویشاوندی با همدیگر دیدار کنید ولی همسایه نشوید و به همدیگر هدیه دهید زیرا زیارت و دیدار دوستی را محکم می‌کند و همسایگی ( ممکن است) موجب گسستگی پیوند شود و هدیه خوی آدمی را نرم می‌کند."

تعامل انسان با همنوعان: مرز صله رحم

شاید برخی از ما فکر کنیم صله رحم فقط باید با مردان و زنان مومن باشد اما باید گفت این چنین نیست چرا که مرز صله رحم بسیار گسترده و فراگیر است و فقط محدود به افراد مومن نمی‌شود. صله رحم در واقع وظیفه‌ای الهی و اخلاقی است پس چنانچه پدر و مادر و دیگر خویشاوندان مومن نباشند در هر صورت احترامشان لازم و رفع نیازهای آنان واجب است. اما باید دقت داشت این ارتباط باید تا جایی ادامه داشته باشد که به دیگر احکام دینی آسیب وارد ننماید. اگر صله رحم به دیگر احکام دین آسیب رساند نه تنها قطع آن با غیر متدینان لازم است بلکه جایز هم هست.

در حدیثی از امام صادق نقل شده که ایشان فرمودند:" مردی نزد پیامبر (ص) آمد و عرض کرد: یا رسول الله خویشاوندانی دارم که فقط به من ستم می‌کنند، دشنام می‌نمایند و قطع رحم می‌کنند آیا باید آنها را رها کنم؟ ایشان فرمودند: " در این صورت خدا همه شما را ترک خواهد کرد. پرسید:" پس چه کنم؟ فرمودند: " با کسی که پیوند خود را با تو گسسته پیوند برقرار کن و به آن که تو را محروم ساخته عطا کن و از آن که بر تو ستم کرده در گذر. هر گاه چنین کردی خدا در برابر آنان پشتیبان تو خواهد بود."

تعامل انسان با همنوعان: مراتب خویشاوندی (اولویت در صله رحم)

با توجه به این که صله رحم حیطه گسترده‌ای دارد و از طرفی انسان ناتوان به رعایت آن با همه خویشاوندان خود است بنابراین در آیات  و روایات به رعایت ترتیب در صله رحم اشاره شده است. طبق آیات و روایات مراتب صله رحم به شرح زیر است:

- پدر و مادر و از بین این دو مادر که مقدم بر پدر است.

- برادران و خواهران

- دیگر اقوام نسبی ( عشیره: عموها، عمه‌ها، دایی‌ها، خاله‌ها، عموزاده‌ها و ...)

- بستگان سببی (دامادها و ...)

رسول اکرم (ص) فرمودند:"پنج دانه خرما یا پنج گرده نان یا پنج دینار و درهمی که انسان به دست می‌آورد و می‌خواهد آن را مصرف کند با ارزش‌ترین انفاقها آن است که به پدر و مادر خود خود انفاق کند، دوم بر خود و خانواده‌اش، سوم به نیکان تهی دستش، چهارم به همسایگان فقیر و پنجم در راه خدا که از نظر پادش کمترین است. یعنی تمام اقسام پنجگانه چون به دستور خدا و در راه اوست ثواب دارند ولی ثواب صدقه از ثواب آن چهار کار خیر کمتر است."

امام حسین نیز فرموند: "رسول اکرم فرمود که  در رعایت حقوق خویشاوندی از خانواده خود آغاز کن: نخست مادرت، پدرت، خواهرت، برادرت و سپس با رعایت مراتب نزدیکان هر یک به تو نزدیکتر هستند."

پس همانطور که بیان شد پیوند با خوشاوندان و صله رحم با آنان که یکی از مصادیق بسیار بارز تعامل انسان با همنوعان است، یکی از بهترین راه‌ها و البته یکی از آسان‌ترین راه‌ها برای رشد و تعالی شخصی و رسیدن به درجات بالای الهی است. صله رحم اخلاق را نیکو کرده و انسان را از ابعاد گوناگونی رشد می‌دهد. انسان برای صله رحم از بسیاری موارد چشم پوشی کرده و در عوض بسیاری از موارد را سرلوحه کار خود قرار می‌دهد. پس می‌توان به تعامل انسان با همنوعان خود به عنوان راهی برای رشد و تعالی شخصیتی بهره برد.

 منبع: کتاب مفاتیح الحیات آیت الله جوادی آملی