منتشر کننده
مطمئناً از قبل با دو واژه واکسن و واکسیناسیون آشنایی داشته اید و چیزهایی در مورد آن شنیده اید اما به دلیل اهمیت موضوع، شما را به خواندن این مطالب دعوت می‌کنیم. واکسن (به فرانسوی: Vaccin) یک فراورده زیستی است که در برابر یک بیماری میکروبی مشخص، ایمنی فعالِ اکتسابی تولید می‌کند. در واقع سوسپانسیونی است از ریزاندامگان های کشته یا ضعیف شده ویروس یا باکتری یا پروتئین های آنتی ژنیک به دست آمده از آن ها که برای پیشگیری یا بهبود یا درمان بیماری های عفونی تجویز می‌شود. حال هر گونه اقدامي كه به منظور جلوگيري از بروز عفونت و يا تخفيف شكل طبيعي بيماري در فردي با تجويز آنتي بادي يا آنتي ژن به عمل آيد ايمن سازي گفته مي‌شود.
در حال حاضر با همه گیری ویروس منحوس کرونا، اهمیت واکسن و واکسیناسیون در همه جای دنیا نه تنها بیشتر شده بلکه به عنوان مسئله روز شناخته می‌شود. واکسن معمولاً برای پیشگیری از بیماری ها و ایجاد ایمنی در برابر آن ها استفاده می‌شود. واکسن ها اغلب تزریقی هستند (عضلانی یا زیر جلدی و داخل جلدی) و گاهی حتی خوراکی (مانند فلج اطفال). اغلب برای ایمنی کامل و دائم در برابر بیماری نیاز به چند بار تزریق یک واکسن می‌باشد. گاه برخی از واکسن ها را میتوان همراه هم تزریق کرد مانند واکسن سه‌گانه، دوگانه و MMR.
تا به این جای مقاله با واژه ایمن سازی آشنا شدید حال باید بگوییم که سیستم ایمنی افراد قادر به ایجاد دو نوع ایمنی فعال و غیرفعال هستند. با تزريق عضلاني يا وريدي آنتي بادي ايمني غيرفعال يا انتقالي ايجاد مي‌گردد. دوام اين نوع ايمني كوتاه است و بستگي به نيمه عمر آنتي بادي در بدن فرد دريافت كننده دارد و اين مدت در حدود 3 تا 4 هفته به طول می‌انجامد. درصورت تجويز آنتي ژن كه شامل ميكروارگانيسم ضعيف شده، كشته شده و يا اجزاء آن مي‌شود، دستگاه ايمني فرد دريافت كننده تحريك و به طور فعال آنتي بادي توليد مي‌كند. ايمني بدست آمده در اين حالت را ايمني فعال گويند. دوام اين نوع ايمني، طولاني تر از نوع غيرفعال است.
امروزه واكسيناسيون در اکثر کشورها رواج یافته و اغلب افراد از همه رده های سنی و حتی از همان بدو تولد در مقابل ابتلاء به برخی بيماري هاي عفوني واکسینه می‌شوند. این اقدام چنان مهم و با ارزش است که با اجراي برنامه واكسيناسيون همگاني در جهان، شيوع بسياري از بيماري هاي خطرناك در بين شيرخواران، كودكان و بالغين با هزینه کم كاهش بارزي پيدا كرده است به طوري كه اكنون شيوع بيماري هاي خطيري چون ديفتري، كزاز، سياه سرفه، سرخك و فلج كودكان با واكسيناسيون همگاني با موفقيت كنترل و در بسياري از كشورها عملاً به حداقل ميزان خود رسيده است و يا بيماري آبله كه با واكسيناسيون همگاني و پيگيري جهاني به طور کل ريشه كن شده است.
در عصر حاضر واکسن های بسیاری برای پیشگیری و درمان بیماری های متعددی تولید شده و عرضه می‌گردد. اگر بخواهیم به طور دقیق‌تر بیان کنیم، باید گفت که اکنون براي بيش از 20 بيماري انسان، واكسن تهيه شده است كه تعدادي ازآنها بطور همگاني و بقيه در شرايط خاصي، مورد استفاده قرار مي‌گيرند. تصميم براي تهيه و استفاده از واكسن جهت يك بيماري براساس نتيجه موازنه ميزان احتياج به واكسن و عوارض ناشي از آن گرفته مي‌شود. ميزان اثر پيشگيري كننده واكسن يك بيماري، از مقايسه تعداد مبتلايان دو گروه افراد واكسينه شده و نشده‌اي كه بطور تصادفي در معرض بيماري قرار مي‌گيرند بدست مي‌آيد. مؤثرترين واكسن ها آنهائي هستند كه مكانيسم پيشگيري حاصل از مرحله بهبودي در شكل طبيعي بيماري را تقليد كنند.
آشنایی با انواع واکسن ها
بیماری ها اغلب ناشی از باکتری ها و یا ویروس ها هستند بنابراین همان طور که میتوان انتظار داشت واکسن ها را نیز به دو دسته باکتریایی و ویروسی طبقه بندی می‌کنند. واكسن هاي باكتريايي شامل این چهار مورد هستند: 1- واكسن هاي زنده تخفيف حدت يافته: ب.ث.ژ؛ 2- واكسن هاي كشته: سياه سرفه، حصبه، وبا؛ 3- نازهر(توكسوئيد): ديفتري و كزاز؛ 4- واكسن هاي پلي ساكاريدي: مننگوكوكسي A+C، پنوموكوكسي. واكسن هاي ويروسي نیز سه دسته‌اند: 1- واكسن هاي زنده تخفيف حدت يافته: فلج اطفال خوراكي، سرخجه، سرخك، اوريون، تب زرد؛ 2- واكسن هاي كشته كامل: آنفولانزا، فلج اطفال تزريقي، هاري؛ 3- واكسن هاي كشته(بخشي از پادگن): هپاتيت ب.
روند تولید واکسن ها
شاید در کتاب های درسی گذشته خود مطالبی را در مورد واكسن و طرز ساخت آن خوانده باشید. در این صورت حتماً می‌دانید که واکسن، ویروس کشته شده همان بیماری است بنابراین روش تولید آن به اين گونه است: نخست حيواني را عمداً دچار بيماري مورد نظر مي‌كنند. سپس ويروس آن بيماري را از بدن حيوان مزبور جدا مي‌سازند. مجدداً اين ويروس را به حيواني ديگر تزريق مي‌كنند و پس از بيمار شدنش، باز ويروس را از بدنش جدا مي‌سازند. آنقدر اين عمل را تكرار مي‌كنند تا به قدري ويروس ضعيف گردد یا به اصطلاح کشته شود كه اگر آن را به بدن انساني تزريق كنند نه تنها او را بيمار نكند، بلكه برايش مصونيت هم پديد آورد.
همان طور که اکثرا می دانید در حقیقت این روشی که در بالا گفته شد، تنها روش ساخت و روند تولیدی نیست بلکه روش ديگر ساخت اين است كه آن را در آزمایشگاه ها و از ويروس هاي بی جان يا بي فعاليت به دست مي‌آورند. با تزريق اين نوع واكسن بدن مشغول ساختن پادزهر مي‌شود و خود را آماده دفاع در برابر ميكروب اصلي مي‌كند. براي بيماري خواب و آنفولانزا از اين روش استفاده مي‌كنند. و بالاخره گاهي هم خود ويروس را بي آنكه ضعيفش گردانند از راه پوست به بدن تزريق مي‌نمايند. آنگاه چون ويروس از راه غير طبيعي وارد بدن گرديده، باز در آن ايجاد مصونيت مي‌كند.
انواع واکسن های موجود برای کرونا
اگر در برابر بیماری کووید 19 واکسینه شده باشید، قطعا با انواع مختلف واکسن های این بیماری آشنایی دارید و یا حتی اگر هنوز موفق به دریافت واکسن کرونا هم نشده باشید، از گوشه و کنار شنیده‌اید که از زمان شروع واکسیناسیون عمومی در ایران، واکسن های کووبرکت، سینوفارم و آسترازنکا بیشترین موجودی و تزریق را در بین واکسن ها داشته‌اند. کووبرکت ساخت کشور ایران، سینوفارم ساخت کشور چین و آسترازنکا ساخت کشور کره جنوبی است. همه این واکسن ها از ویروس غیرفعال ساخته شده‌اند و قابل تزریق برای افراد بالای ۱۸ سال می‌باشند.
بعضی از واکسن ها نیاز به تمدید دوز دارند تا اثربخشی لازم را از خود نشان دهند. بر این اساس و طبق بررسی محققان، تعداد دفعات تزریق واکسن بیماری کووید 19 حداقل دو بار می‌باشد. حال سوال اینجاست که زمان بین دو نوبت تزریق انواع مختلف واکسن کرونا چه مقدار است؟ در این میان باید بین دو نوبت تزریق واکسن کووبرکت ۲۸ روز فاصله باشد. مدت زمان بین دو نوبت تزریق واکسن سینوفارم نیز همانند کووبرکت ۲۸ روز است. اثربخشی این واکسن حدوداً ۷۹ درصد اعلام شده است. همچنین باید میان دو نوبت تزریق واکسن آسترازنکا ۱۲ هفته فاصله باشد، واکسنی که اثربخشی آن حدود ۶۳ درصد اعلام شده است.
واکسن های مورد تأیید وزارت بهداشت برای کرونا
در این روزها می‌بینیم افرادی را که یا به دلیل ترس از عوارض واکسن، واکسینه نمی‌شوند و یا آنکه به اندازه کافی به واکسن های موجود اطمینان ندارند و به دنبال بهترین آن میگردند و مدام واکسینه شدن خود را به تعویق می‌اندازند! باید گفت که تمام واکسن های تأیید شده سازمان جهانی بهداشت نشان داده‌اند که در محافظت از شما در برابر بیماری شدید ناشی از کرونا بسیار اثرگذار هستند؛ در نتیجه بهترین واکسن برای شما واکسنی است که سریع‌تر به دست شما برسد! واکسن‌هایی که تا کنون موفق به دریافت تأییدیه مصرف در ایران شده‌اند نیز عبارتند از: واکسن کوواکسین، واکسن آسترازنکا، واکسن اسپوتینک V و واکسن سینوفارم.
کاربرد واکسن ها در دفاع از بدن
همان طور که در قسمت های قبلی اشاره کردیم واکسن ها حاوی قسمت های ضعیف یا غیر فعال هستند که باعث ایجاد کردن پاسخ در بخش سیستم ایمنی بدن می‌شوند. واکسن های جدید به خودی خود دارای آنتی ژن هستند. صرف نظر از این که واکسن تزریق شده حاوی آنتی ژن هستند یا نه، به طور کلی واکسن یک نسخه ضعیف شده از یک بیماری خاص است که به بدن تزریق می‌شود. این نسخه ضعیف شده سبب می‌شود که سیستم ایمنی بدن به بیماری واکنش نشان بدهد و بدن شروع به آنتی ژن های خاص برای مبارزه آن بیماری می‌کند. این اولین واکنش به عوامل بیماری زا به طور واقعی است.
گاه لازم است برخی از واکسن ها را بیش از یک بار تزریق کرد مثلا هفته ها یا ماه ها بعد دوباره واکسن مورد نظر نیاز به تمدید شدن دارند. در این مورد لازم است که گاهی اوقات تولید آنتی بادی ها به صورت طولانی مدت ادامه داشته باشد تا این روند در تولید سلول های حافظه امکان پذیر شود. به این ترتیب بدن برای مبارزه با ارگانیسم عامل بیماری خاص، آموزش های لازم را دیده است. و در حافظه سلول ثبت شده تا در آینده در صورت مواجهه با بیماری بدن توانایی مقابله با عامل بیماری زا را داشته باشد.
به طور کلی اگر بخواهیم بدانیم که واکسیناسیون چه سودی دارد یا طرز عمل واکسن به چه شکل است و دقیقاً چه واکنشی را در سیستم ایمنی بدن در پی دارد، باید به این مطلب اشاره کنیم که مزیت ایمن سازی بر سرم درمانی، در طول مدت حفاظت از طریق مایه كوبی است. واكسن ها، علاوه بر توليد فعال پابتنهاي در گردش، درموارد خاص، و در هنگام بروز آلودگي هاي بعدي سريعاً موجب واكنش ليمفوسيتها گرديده و دستگاه حساس ايمني را طوري سامان مي‌دهد كه مي‌تواند نسبت به حمله اجرام خارجي واكنش سريع نشان دهد، اين نوع واكنش را پاسخ ياد اور يا خاطره اي مي‌نامند.
نکته: واکسن برای چه کسانی ممنوع است؟
حال سؤال اینجاست که آیا واکسن برای همه افراد اثر بخش است یا خیر؟ وقتی شما در برابر یک بیماری خاص بدن خود را واکسینه می‌کنید بدین معناست که بدن شما دیگر در مقابل آن بیماری مقاوم و محافظت شده عمل می‌کند. اما همه نمی‌توانند واکسن تزریق کنند! متأسفانه کسانی که دارای بیماری های زمینه ایی هستند و سیستم ایمنی بدنشان ضعیف است (مانند بیماران مبتلا به سرطان یا ایدز یا کسانی که به بعضی از واکس ها آلرژی دارند)، نمی‌توانند واکسن بزنند. اما باز هم جای نگرانی نیست زیرا هر چه بیشتر افراد یک جامعه واکسیناسیون بشوند، افرادی که قادر به تزریق واکسن نیستند کمتر در خطر بیماری ها قرار می‌گیرند. این نوع مصونیت در برابر بیماری را در اصطلاح مصونیت گله می‌نامند.
بیشتر بخوانید: آزمایش LH و FSH چیست و چه کاربردی دارد؟
عوارض واکسیناسیون
کشف واکسن آبله در سال 1775 توسط ادوارد جنر انگلیسی و در پی آن با پیشرفت علم پزشکی و پیشگیری از اغلب بیماری های عفونی به وسیله واکسن، یکی از پیروزی های بزرگ تاریخ بشری است اما بايد در نظر داشت كه با وجود پيشرفت هاي بدست آمده در تهيه واكسن ها، به هر حال هيچ واكسني كاملاً بدون ضرر و صددرصد مؤثر نيست. هدف در تهيه واكسن مناسب، رسيدن به مرحله‌اي است كه واكسن حداكثر اثر پيشگيري را با حداقل عارضه جانبي داشته باشد. اما در عین حال، تا کنون عوارض متعددي براي واكسن ها گزارش شده است.
همان طور که در جریان هستید تزریق هر چیزی به معنای وارد کردن ماده ای به بدن است و بسیار طبیعی است که حالات انسان دچار تغییر شود. از شایع ترین این عوارض میتوان به تورم و حساسیت و درد موضعی در محل تزریق اشاره کرد که گاهی با درجات خفيفي از تب نيز همراه مي‌شود. اين عوارض اغلب در طي 24 ساعت اول بعد از تزريق ظاهر شده و معمولاً دركودكان بارزتر و ميزان تب كودك نيز بالا است. در دنباله تزريق واكسن سياه سرفه به ندرت ممكن است كودك دچار آنسفاليت شود. اين عارضه معمولاً چند روز پس از تزريق اين واكسن بصورت بيقراري، تشنج اختلال رفتاري و تغيير سطح هشياري خودنمائي مي‌كند.
يكي دیگر از عوارض بسيار نادري كه شيوع آن در افراد بالغ كمي زيادتر از كودكان مي‌باشد و امکان رخداد و پیشامد آن با گونه شماره 3 ويروس قطره فلج اطفال بیشتر است، پيدايش شكل فلجي بيماري است. بدين جهت تجويز همگاني قطره ضد فلج كودكان در سنين بالاي 18 سال توصيه نمي‌گردد. هرگاه به فردي با نقص ايمني قطره ضد فلج تجويز شود، خطر پيدايش اشكال فلجي بيماري افزايش پيدا مي‌كند. در حاملگي نیز تزريق واكسن هاي ويروسي زنده به علت احتمال انتشار آنها به جفت و جنين ممنوع مي‌باشد. اميد است با پيشرفت هايی كه در تكنيك هاي بيولوژي مولكولي پيدا شده است بتوان در آينده واكسن هايي با عوارض هر چه كمتر تهيه نمود.
