موسیقی، هنر اول است و وجه اشتراک آن با هنرهای هفتگانه به کارگیری تخیل و احساسات است. واژه‌ی موزیک یا موسیقی در اصل از یک لغت یونانی (Mousilea) برگرفته شده است. موسیقی در واقع هنر بیان احساسات، انتقال آن‌ها، ترکیب صداها با کشش‌های متفاوت و ریتم به وجودآورنده‌ی آن است.

به مجموع قواعد و اصلاحات نظری در علم موسیقی، تئوری موسیقی گفته می‌شود. سبک‌های زیادی از موسیقی در دنیا وجود دارند مثل کلاسیک، بلوز (غمگین)، راک، هیپ هاپ، باروک، اصیل و... این سبک‌ها در طبقه‌های مختلفی چون هنری، مذهبی، عامه‌پسند، سنتی و محلی جای می‌گیرند.

آهنگ در فرهنگ ایرانی خنیا نامیده می‌شود که از لغت خونیاک و ریشه‌ی اوستایی آن هونواک سرچشمه می‌گیرد. هونواک از دو بخش هور در معنای نیکی و خوشی، نواک در معنای نوا گرفته شده است. در مجموع به معنای نوای خوش است.

ارسطو در مورد آهنگ و موسیقی چنین گفته است: " موسیقی حکمتی است که نفوس بشر از اظهار آن در قالب الفاظ درمانده است بنابراین آنرا در قالب اصوات ظاهر می‌سازد." جالب است بدانید فیلسوفان معروفی چون ارسطو و ابن‌سینا موسیقی را بخشی از علم ریاضی می‌دانند.

• موسیقی چه تاثیراتی روی شما می‌گذارد؟

همانطور که می‌دانید، موسیقی هر روزه و همه جا در اطراف شماست و تاثیرات بسیار مهمی در زندگی شما دارد. اگر ورزش می‌کنید، گوش دادن به موسیقی در حین انجام آن باعث خواهد شد با انگیزه‌ی مضاعفی تمرینات خود را انجام دهید. موسیقی قادر به ثبت احساسات و خاطرات شما به نحو احسن است. این پیوندهای ایجاد شده طوری‌ است که حتی اگر سال‌ها بعد آن موسیقی را بشنوید مشابه همان احساسات و خاطرات را در شما زنده خواهد کرد.

جالب است بدانید ضربان قلب شما، خودش را با موسیقی که گوش می‌دهید منطبق می‌کند و قادر است به مقدار زیادی اضطراب و فشارهای روحی را تسکین دهد.

موسیقی ظریف‌ترین شکل هنر است که بیشترین اثر را بر روی سیستم اعصاب انسان دارد‌. به همین دلیل در بیماران سکته‌‌ی مغزی و پارکینسون باعث بهبود حرکات و تکلم می‌شود. مغز شما نسبت به موسیقی همان واکنشی را نشان می‌دهد که به لذت‌جنسی و شکلات نشان می‌دهد! در واقع هنگام گوش دادن به موسیقی هورمون لذت، دوپامین، از قسمت نوکلئوس اکومبنس مغز آزاد می‌شود. دوپامین با نام، هورمون حس خوب، هم شناخته می‌شود که بر روی آمیگدال‌، مسئول پردازش احساسات هم تاثیر می‌گذارد. یک مفهوم کلی در موسیقی وجود دارد و آن اینست که گوش کردن به موسیقی مثبت شما را شاد و گوش کردن به موسیقی غمگین شما را غمناک خواهد کرد.

پاره ای از تحقیقات انجام‌شده در سال ۲۰۱۴ نشان داد که گوش دادن به آهنگ‌های ملایم و کلاسیک می‌تواند برای سلامت روان انسان مفید باشد. در ادامه‌ی این تحقیقات در سال ۲۰۱۹ اثبات شد افراد افسرده آهنگ‌های غمگین را به آهنگ‌های شاد ترجیح می‌دهند چون معتقدند این حالشان را بهتر می‌کند. تحقیقات ثابت کرد این آهنگ‌ها با به وجود آوردن یک حس تلخ_شیرین نوستالژیک در این افراد خاطرات آن‌ها را برایشان زنده می‌کند، و در نتیجه حس آرامش به آن‌ها القا می‌کند. هم‌چنین این افراد از لحاظ روانشناسی اجتماعی، طی گوش دادن به این موسیقی دست به یک مقایسه‌ی اجتماعی رو به پایین می‌زنند و با این فکر که وضع می‌توانست بدتر از این هم باشد حس بهتری می‌کنند. در نهایت تحقیقات ثابت کرد افراد افسرده به آهنگ‌های غمگین گوش می‌دهند چون واقعا آن‌ها را از لحاظ روحی آرام‌تر می‌کند. اما نکته اینجا بود که نتایج بدست آمده نشان داد موسیقی غمگین به مرور زمان وضعیت جسمی روحی یک افسرده را بدتر می‌کند. طی یک زمان طولانی فرد بیمار دچار عارضه‌ی نشخوار ذهنی (تکرار افکار منفی) می‌شود.

توصیه می‌شود صبح خود را با یک موسیقی مثبت و پرانرژی شروع کنید تا با ترشح پرولاکتین و هورمون شادی یک روز پرانرژی را بگذرانید. با گوش دادن به آهنگ‌های شاد مخچه شدیداً تحریک می‌شود. فعال‌سازی مخچه سبب افزایش جریان خون در بدن و افزایش انرژی می‌شود. اخیراً مطالعاتی در دانشگاه مونترآل انجام شد که طی آن نتایج قابل توجهی بدست آمد که نشان می‌داد با پخش موسیقی مورد علاقه‌ی هر فرد در بدنش هورمون لذت و پاداش، یعنی دوپامین به مقدار زیادی ترشح می‌شود. این تیم تحقیقاتی دریافتند گوش دادن به موسیقی مورد علاقتان نوعی اثر مقدماتی مشابه شرطی شدن کلاسیک دارد‌. ذهن شما الگوی دلخواهی از اصوات موزون دارد که با پخش آن، حتی اگر زبان خواننده برای شما بیگانه باشد، حس لذت خواهید کرد. سیستم مغزی شما شروع به ترشح دوپامین و ایجاد حس لذت خواهد شد. ترانه‌های شاد در طولانی مدت تغییرات مثبتی در خلق‌وخو و افکار شما ایجاد خواهد کرد.

بر اساس تحقیقاتی در فرانکفورت آلمان، آواز خواندن سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند. دانشمندان خون افراد را قبل و بعد از یک آواز خواندن ۶۰ دقیقه‌ای بررسی کردند و دریافتند غلظت ایمونوگلوبولین‌های سیستم ایمنی فرد و آنتی‌بادی‌ها افزایش زیادی یافته است. جالب است بدانید سلول‌های مغز شما قابل انعطاف هستند بنابراین شما در هر سنی قادر به آموختن مهارت‌های موسیقیایی خواهید بود. این که شما نواختن یک ساز را بیاموزید موجب افزایش حافظه، افزایش انجام مهارت‌های استدلالی و انجام حرکات ظریف خواهد شد. امروزه ثابت شده کودکانی که یک ساز را می‌آموزند توانایی بهتری در تشخیص صداها، انجام حرکات پیشرفته نسبت به سن‌شان دارند. احتمال این که شما با موسیقی بتوانید یک کودک را آرام کنید چندین برابر احتمال آن کودک بوسیله‌ی صحبت کردن است.

• در مورد موسیقی درمانی چه می‌دانید؟

یکی از شاخه‌های علوم درمانی است که در آن از موسیقی به عنوان ابزار درمانی استفاده می‌شود. موسیقی درمانی، "طب مکمل" نامیده می‌شود چرا که در آن درمان، بدون استفاده از داروهای شیمیایی اتفاق می‌افتد.

در این روش، از موسیقی برای بهبود سلامت جسمی، روان شناختی و اجتماعی بیماران استفاده می‌شود‌. درمان توسط یک متخصص آموزش‌دیده در رشته‌ی موسیقی‌درمانی انجام می‌شود که "موسیقی درمانگر" یا " موزیک تراپیست" نامیده می‌شود. موزیک تراپیست برای اینکه برنامه های درمانی و روشهای موثر برای بیماران خود ایجاد کند باید برنامه ریزی دقیقی را بکار گیرد. فعالیت‌های موزیکی را منظم کند و با بیماران خود ارتباط درمانی ایجاد کند که همین ارتباط اصلی‌ترین قسمت کار اوست. موسیقی‌درمانی غالبأ در بیمارستان‌ها، مراکز توانبخشی، مدارس، مراکز درمانی و آسایشگاه ها بطور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌گیرد.

• پیشینه‌

موسیقی طبیعت سرآغاز ساخت اولین آلات موسیقی و پیدایش اولین نوازندگان بشر شد. اگر بخواهیم نگاهی دقیق‌تر به سرآغاز موسیقی‌درمانی بیندازیم باید از فرهنگ‌های ابتدایی در آفریقا شروع کنیم. در این قبایل فردی به نام شامان، رهبر موسیقی و روحانی قبله بود که از موسیقی برای شفای بیماران استفاده می‌کرد. هنوز هم در آفریقا مراسم «زار» برگزار می‌شود‌، این رسم در جنوب ایران نیز وجود دارد.

یونانیان باستان از موسیقی در جهت پالایش روح و احساسات خود استفاده می‌کردند. آن‌ها موسیقی را در میان موضوع‌های فلسفی مطرح می‌کردند و بیشتر فیلسوفان در کنار علوم دیگر در مورد موسیقی اظهار نظر می‌کردند. معروف است که ارسطو و افلاطون از موسیقی برای درمان بیماری‌ها استفاده می‌کردند. در یونان باستان شخصی آوازه‌خوان بوده که "اورفئوس" نام داشته و با استفاده از موسیقی، دردها را درمان می‌کرده است. بعدها متوجه شدند که موسیقی به عنوان انتزاعی‌ترین هنر، ‌ روی ذهن اثرات مهمی می‌گذارد و برای اولین بار از آن در ارتش و جنگ‌ها استفاده کردند. رومیان نیز از موسیقی برای درمان طاعون و بی‌خوابی استفاده می‌کردند.

بیشتر بخوانید: دانشگاه آکسفورد: دوز تقویتی واکسن آسترازنکا در برابر کرونا امیکرون اثربخشی دارد

بر اساس کتیبه‌هایی که در سال ۱۳۴۹ یافت گردیده‌است در دانشگاه جندی شاپور اهواز دانش موسیقی و درمان با موسیقی از دپارتمان‌هایی بوده‌است که هر دانشجوی پزشکی آن زمان، ۱۵۰۰ الی ۱۳۹۰ سال پیش، باید آن را می‌گذراند نکته جالبی که وجود دارد این است که پرستارهایی برای بیمارستان‌های آن زمان پرورش می‌یافتند می‌بایست در نواختن چند ساز اصلی تبحر داشته باشند و بر این اساس موسیقی تجویز شده از پزشک را ارائه می‌کرده‌اند. این موسیقی ارائه شده در هنگام زایمان زنان دربار ساسانی از لوازم کار یک پزشک بوده که از لحاظ پیشینه، موسیقی آرام بخش در ایران باستان با ظهور دین زرتشت آغاز شد. کتاب اوستا و اشعار آهنگین گات‌ها الهام بخش موسیقی دانان برای تصنیف آوازها و ملودی‌ها و همچنین تشکیل مراسم و آیین‌های موسیقایی بوده‌است. در واقع موسیقی در تاریخ ایران باستان در خدمت تلقینات دینی و اشارات مذهبی بوده‌است که اکنون در تمرینات تن آرایی انواعی از آن را شاهد هستیم. در زمینه موسیقی درمان و فواید جسمی آن ابن‌سینا در دانشنامه علایی بابا بزرگی به نام بابا موسیقی دارد که سخنان بدیع از این نابغه پزشکی ذکر گردیده‌ است هم‌چنین در این زمینه در کتاب شفا بخش مهمی را به این گفتار اختصاص داده‌ است. از قرن ۱۷_۱۸ موسیقی با رویکرد درمانی در خاندان‌های سلطنتی هم بکار گرفته می‌شد.

در قرن بیستم به علت کاربرد موسیقی در پزشکی، موسیقی درمانی به عنوان یک حرفه شناخته شد بطوریکه استفاده از آن در حرفه‌ی روان‌پزشکی بطور شایانی گسترش یافت. اولین انجمن موسیقی‌درمانی دنیا در آمریکا (AAMT)، در سال ۱۹۵۰ تأسیس شد. دومین مجموعه‌ی بزرگ موسیقی‌درمانی هم در این کشور قرار داشت که در سال ۱۹۹۸ باهم ادغام شده و تبدیل به یک سازمان واحد شدند. در سال ۱۹۷۴ سومین مرکز مهم موسیقی‌درمانی در کانادا شکل گرفت. انجمن موسیقی درمانی امریکا هدف خود را استفاده از موسیقی در جهت ایجاد تقویت و سازماندهی سلامت روحی و جسمی افراد عنوان کرده است.

•روش‌های موسیقی درمانی و چگونگی عملکرد آن

دو روش در موسیقی درمانی وجود دارد: روش فعال و غیرفعال.

روش فعال شامل نواختن ، خواندن و حرکات موزون پیرامون موسیقی است . در این روش واکنش های مختلف عاطفی ، ذهنی ، حسی و حرکتی تحریک می‌شود. روش غیر فعال مبتنی بر شنیدن موسیقی است.

این روش بیشترین تاثیر را در جهت بر انگیختن واکنش‌های عاطفی و ذهنی دارد. محور های اصلی برنامه‌های موسیقی درمانی مثل شنیدن موسیقی آرام بخش و نواختن موسیقی در گروه های منظم و یا انفرادی، خواندن آوازها ،ترانه‌های فردی، گروهی و حرکات موزون است.

موسیقی‌درمانی و روش‌های آن روی اکثر بیماری‌ها تاثیرگذار است اما روی برخی از آنها تاثیر بیشتری دارد. از جمله‌ی این بیماری‌ها می‌توان به، دمانس، اوتیسم، اضطراب، افسردگی، بی‌خوابی، جنون جوانی، اعتیاد به مواد، اختلالات شخصیتی، صدمات مغزی، آلزایمر، سرطان، فشار خون بالا، کاهش استرس، تسهیل درد زایمان، افزایش ارتباط کلامی، بهبود رفتار و مهارت‌های اجتماعی و انسجام گروهی اشاره کرد. بر اساس موارد گفته شده می‌توان نتیجه گرفت که تاثیر موسیقی‌درمانی در همه‌ی جهات شناختی، اجتماعی، عاطفی و حرکتی انسان قادر به ایفای نقش است.

طور کلی درمان را یا به طور تک نفری و یا به صورتی گروهی انجام می‌شود، اما این که به چه صورت موسیقی انتخاب شود، زمان روند درمان، نیازها و هدف هایی که فرد در سر دارد را موزیک تراپیست بررسی کرده و مشخص می‌کند. یک جلسه ممکن است شامل نشستن یا دراز کشیدن در هنگام گوش دادن به موسیقی یا صداهایی از اسپیکر یا ساز باشد، یا لرزش‌هایی با استفاده از یک ابزار ویژه مانند دیاپازون اعمال شود. بسته به روش درمان ، ممکن است بیمار با خوانندگی، رقص، یا استفاده از یک ساز موسیقی در روند درمان خود مشارکت کند ، گاها ممکن است نیاز باشد که ساکت و آرام باشد تا صداها تاثیر خود را بگذارند. در این روش از شیوه‌های علمی و تجربی استفاده می‌شود. در روش علمی امواجی با طول فرکانس‌های متفاوت، روی مغز انسان اعمال می‌شود. روش تجربی آن بر پایه‌ی باز کردن و تاثیر موسیقی بر روی چاکراهاست. امواج استفاده شده در این روش خارج از محدوده‌ی شنوایی انسان است.

•موسیقی درمانی تکاملی (DMT)

موسیقی درمانی تکاملی روش مخصوص از تکنیک‌های موسیقی درمانی است که بر اساس مدلی مدرن بنیان‌گذاری شده است . درمان پیشرفته که برای بهبود کودکان دارای آشفتگی عاطفی در مرکز روتلند آتن و جورجیا سازمان یافت ، نوعی روش روان_تربیتی است که در مورد کودکان دچار اختلال های رفتاری و عاطفی به کار برده می‌شود . این روش در مورد کودکان تا ۱۴ سال با موفقیت مورد استفاده قرار گرفته است . موزیک تراپیست‌هایی که از این روش استفاده می‌کنند باید استعدادهای موزیکال کودکان را در سنین مختلف به منظور برنامه‌ریزی مناسب درمانی در هرسطح از عملکرد کودک مورد توجه قرار دهند و موزیک -تراپیستی که در زمینه آموزش کودکان دچار آشفتگی عاطفی کار می‌کنند ، با مشکلات انتقال فعالیت‌ها و تمرین‌های موسیقی درمانی کلاسیک روبرو می‌شود .

موزیک درمانی تکاملی(DMT) شامل پنج مرحله است: ۱. نشان دادن واکنش توام با رغبت به محیط موزیکال ۲. پیگیری جریان‌های موزیکال گروهی ۳. بکارگیری مهارت‌های موزیکی گروهی ۴. ارزیابی نقش گروه ۵. تعمیم مهارت ها به موقعیت های جدید.