در همین ابتدای امر از شما می‌خواهیم که تا انتها با ما همراه باشید چرا که قصد داریم در مورد یکی از اختلالات مغزی انسان صحبت کنیم. یک اختلال روانی به نام روان‌گسیختگی یا اسکیزوفرنی وجود دارد که با دوره‌های مداوم یا عودکننده روان پریشانه مشخص می‌شود. علائم اصلی شامل توهم (غالباً توهم شنیداری)، هذیان و اختلال تفکر است. علائم دیگر عبارتند از کناره ر گیری اجتماعی، کاهش ابراز عواطف و بی تفاوتی. اسکیزوفرنی شخص را وحشت زده کرده و از حالت طبیعی رفتاری خارج می‌کند. علائم آن نیز معمولاً به تدریج بروز پیدا می‌کنند، در اوایل بزرگسالی شروع می‌شوند و در بسیاری از موارد هرگز به طور کامل برطرف نمی‌شوند و تا آخر عمر با فرد مبتلا همراه خواهد بود.

متأسفانه برای تشخیص این نوع بیماری، هیچ آزمون تست شده و مشخصی وجود ندارد؛ از این رو جهت تشخیص بیماری لازم است تا بر اساس رفتار مشاهده شده از بیمار توسط پزشک یا روانشناس بالینی، سابقه‌ای شامل تجارب گزارش شده فرد و گزارش افراد آشنا با فرد تهیه شود. برای تشخیص بیماری اسکیزوفرنی، پزشکان باید تأیید کنند که علائم و اختلالات عملکردی در فرد به مدت شش ماه (بر اساسDSM_5 ) یا یک ماه (بر اساسICD-11 ) وجود داشته است. بسیاری از افراد مبتلا به اسکیزوفرنی دارای سایر اختلالات روانی نیز هستند، به ویژه اختلالات سو مصرف مواد، اختلالات افسردگی، اختلالات اضطرابی و اختلال وسواس فکری_عملی.

برخلاف تصور بسیاری از افراد، شخص مبتلا به این بیماری به هیچ وجه دچار تعدد شخصیت نیست. همچنین طبق گزارشات به عمل آمده از سراسر نقاط دنیا مشخص شده است که چیزی حدود ۰٫۳ تا ۰٫۷ درصد از مردم در طول زندگی خود به عنوان بیمار اسکیزوفرنی تشخیص داده می‌شوند. تخمین‌ها در سال ۲۰۱۷ حکایت از ابتلای ۱٫۱ میلیون مورد جدید داشته و در سال ۲۰۱۹ نیز مجموعاً ۲۰ میلیون مورد از این بیماری در جهان وجود داشته است. از طرفی با اینکه برخی از تحقیقات گسترده تفاوت جنسیتی در شیوع این اختلال پیدا نکرده‌اند اما به نظر می‌رسد مردان بیشتر از زنان در معرض خطر ابتلا قرار دارند و سن شروع بیماری در آن‌ها به‌ طور متوسط پایین‌تر از زنان است.

به منظور دلایل احتمالی ابتلا به این بیماری، دو دسته از عوامل شامل عوامل ژنتیکی و عوامل محیطی شناسایی شده‌اند. عوامل ژنتیکی شامل انواع واریانس های ژنتیکی متداول و نادر است. عوامل محیطی احتمالی نیز شامل بزرگ ‌شدن در شهر، مصرف ماری جوانا در دوران بلوغ، عفونت‌ها، سن مادر یا پدر فرد و تغذیه نامناسب مادر در دوران بارداری می‌باشد. تقریباً نیمی از مبتلایان به اسکیزوفرنی در درازمدت و بدون عود مجدد، بهبود چشمگیری خواهند داشت و بخش کوچکی از این افراد به طور کامل بهبود می‌یابند. اما۵۰ درصد باقی مانده دچار نقص مادام‌العمر خواهند بود. در برخی موارد هم ممکن است فرد به طور مکرر در بیمارستان بستری شود. مشکلات اجتماعی مانند بیکاری طولانی مدت، فقر، بی خانمانی و سوء استفاده از بیمار و بزه‌دیدگی شایع است.

از آنجا که هیچ آزمون عینی برای تشخیص این بیماری وجود ندارد، متأسفانه راه درمان مشخصی هم برای آن نیست اما می‌توان با راهکارهای مناسبی این بیماری را کنترل کرد. هسته اصلی درمان، مصرف داروهای ضد روان پریشی است که روان درمانی، آموزش شغلی و توان بخشی اجتماعی در کنار آن صورت می‌گیرد. تا یک سوم از بیماران ممکن است به داروهای ضدروان‌پریشی نسل اول پاسخ ندهند، در این صورت ممکن است از داروی ضدروان‌پریشی نسل دو مثل کلوزاپین استفاده شود. در شرایطی که پزشکان تشخیص دهند که خطر صدمه زدن به خود یا دیگران وجود دارد، ممکن است بستری اجباری کوتاه مدت در بیمارستان تجویز شود اما بستری طولانی مدت تنها در تعداد کمی از موارد شدید ابتلا به اسکیزوفرنی استفاده می‌شود.

نشانه‌ها و علائم بیماری اسکیزوفرنی

شاید به طور دقیق با این بیماری و علائم آن آشنایی نداشته باشیم اما تا حدودی از آن چیزهایی به گوشمان خورده است. گفتنی است که دنیای درونی و طرز رفتار و اخلاق بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی به طور ویژه‌ای تغییر پیدا میکند که احتمالاً به صورت یکی از موارد زیر است:

1- گوشه گیری اجتماعی

2- زوال شخصیت (یک حس غیر واقعی، مبهم و در حالت رویا بودن) که در بعضی مواقع با اضطراب شدید همراه می‌شود

3- کاهش اشتها

4- هذیان

5- توهم (شنیدن یا دیدن چیزهایی که وجود ندارند)

6- احساس کنترل شدن توسط نیروهای خارجی

7- حرف‌های نامربوط. به یاد داشته باشید که معمولاً افراد مبتلا به اسکیزوفرنی فاقد هرگونه نشانه خارجی مبنی بر بیمار بودن فرد هستند.

از طرف دیگر در مواقعی که بیماری نمایان و تشدید شده، فرد بیمار دچار رفتارهای عجیب و غریبی خواهد شد. مثلاً امکان دارد خودش را با آلومینیوم بپوشاند چرا که فکر می‌کند با این کار از انتشار افکار و ورود امواج مخرب به مغزش جلوگیری می‌شود. رفتار افراد اسکیزوفرن بسته به شدت بیماری بسیار متفاوت است. در مراحل فعال، ممکن است جملات غیرمنطقی را به هم ربط داده یا با خشونت در برابر تهدید واکنش نشان دهد. در مراحل نسبتاً منفعل بیماری، به نوعی دچار فقدان شخصیت، کم‌تحرکی و کاهش عواطف و احساسات می‌شوند (به این حالت اصطلاحاً flat affect گویند). امکان این وجود دارد که افراد مبتلا به اسکیزوفرنی گاهی دچار این قبیل افراط و تفریط‌ها شوند بنابراین رفتارشان همیشه قابل پیش‌بینی نیست.

جهت درک بیشتر بیماری، در اکثر مواقع از مفهوم “خوشه‌ی علائم” استفاده می‌شود. منظور از این اصطلاح آن است که بیمارای را با توجه به علائم و نشانه‌ها می‌توان به شکل لیست زیر گروه بندی کرد:

1. علائم مثبت:

شنیدن صداها و اشیاء مشکوک، احساس اینکه تحت نظارت دائمی هستند، هذیان یا ساختن کلمات بدون معنی (واژه های جدید)

2. علائم منفی (deficit):

گوشه گیری (انزوا) از محیط اجتماعی، دشواری در بیان احساسات (در موارد شدید از آن به عنوان blunted affectنام برده می‌شود)، دشواری در مراقبت از خود، عدم توانایی در احساس لذت بردن. متأسفانه این نشانه‌ها منجر به صدمات و اختلالات شدیدی شده و گاهاً با تنبلی اشتباه گرفته می‌شود

در کنار علائم مثبت و منفی فوق، دو دسته دیگر از گروه بندی بیماران وجود دارد؛ یکی نشانه‌های آموزشی و دیگری علائم عاطفی

3. نشانه های آموزشی (cognitive): 

اشکال در توجه نمودن و پردازش اطلاعات، درک محیط و به خاطر سپردن وظایف و کارهای ساده

4. علائم عاطفی (Affective or mood ):

افسردگی، مهم‌ترین عامل در ارتباط با اقدام به خودکشی در بیشتر افراد مبتلا به این بیماری به حساب میاد. در این رابطه می‌توان به اضطراب هم اشاره کرد که یا مستقیماً نتیجه روان پریشی (psychosis) است و یا در طول psychotic episode به وجود می‌آید و بعد از آن از بین می‌رود.

بیشتر بخوانید: فواید پیلاتس؛ از کاهش درد تا بهبود خلق و خو

تعاریف مفیدی در فهم اسکیزوفرنی وجود دارند!

تعاریف متنوع و کارآمدی در خصوص چندین نوع بیماری وجود دارد که برای شناخت بهتر موضوع، به آن‌ها اشاره خواهیم کرد. این تعاریف شامل موارد زیر است:

1- هذیان(Delusion):

فردی که به این عارضه دچار است، علی‌رغم اینکه نسبت به اشتباه بودن موضوعی اطمینان دارد اما باز هم اعتقاد شدیدی نسبت به آن موضوع از خود نشان می‌دهد. به عنوان مثال زمانی که بیمار به همراه سایرین در حال گوش دادن به رادیو می‌باشد، اصرار دارد که رادیو در حال ارسال یک پیغام سری مبنی بر تهاجم قریب الوقوع بیگانگان است! و این در حالی است که خبری که تمام افراد حاضر در اتاق در همان لحظه شنیده‌اند، تعمیرات صورت گرفته بر روی جاده‌های منطقه بوده است!

2- جنون (Psychosis):

دومین مورد جنون یا روان پریشی است که اگر به یاد داشته باشید، در گذشته به طور مفصل در مورد آن صحبت کردیم. اما به طور خلاصه باید گفت که جنون یا پسیکوز به از دست دادن ارتباط با واقعیت گفته می‌شود. در طول این مرحله، فرد قادر است هذیان یا توهمات برجسته‌ای را تجربه کند به طوری که نسبت به عملکرد خودش آگاهی نداشته و برخی از مسائلی که مطرح می‌کند یا باور دارد، واقعیت خارجی ندارند. جنون یکی از ویژگی‌های برجسته اسکیزوفرنی است؛ اما این ویژگی تنها در این بیماری به طور خاص صدق نمی‌کند.

3- اسکیزوئید (Schizoid):

اسکیزوئید یک واژه معمول و معروف است که جهت وصف نوعی اختلال شخصیتی بکار می‌رود و به واسطه آن، فرد مبتلا معمولاً هیچگونه علاقه‌ای به شرکت در فعالیت‌های اجتماعی نداشته و از طرف دیگر در روابط بین فردی هم طیف محدودی از احساسات خودش را بروز می‌دهد. اسکیزوئید از نظر برقراری روابط اجتماعی شخص را سرد و گوشه‌گیر جلوه میدهد.

4- اسکیزوتایپی (Schizotypal):

نوعی دیگر از اختلال شخصیتی است که مشخصه‌های اصلی آن عبارتند از: ناراحتی حاد در روابط نزدیک و اختلال در ادراک و همچنین عقاید و رفتارهای عجیب و غریب. اغلب افراد مبتلا به اختلال شخصیت اسکیزوتایپال “عجیب و غریب و غیر عادی” خوانده می‌شوند که دلیل آن، رفتارها و اعتقادات غیر معمولی است که در این افراد دیده می‌شود.

5- توهم (Illusion):

توهم نیز از آن دسته موضوعاتی است که در گذشته به شرح آن پرداخته‌ایم؛ بنابراین حتماً می‌دانید که توهم به معنای درک نادرست و غیر واقعی از اتفاقات و رویدادهای پیرامونی است. به عنوان مثال در توهم دیداری، شخص با دیدن یک سایه آن را به اشتباه آدم در نظر می‌گیرد!

6- خیال و تجسم (Hallucinations):

بیمار مبتلا به اسکیزوفرنی قادر به درک وقایع یا اتفاقاتی هست که تنها در دنیای او واقعیت خارجی دارد. این موارد می‌تواند در قالب موجوداتی به کار رود که بیمار اعتقاد دارد این موجودات دارای حس بینایی، شنوایی، چشایی یا لامسه هستند. این توهمات هیچکدام واقعیت خارجی نداشته و در واقع ذهن فرد بیمار او را فریب می‌دهد.

انواع اسکیزوفرنی

این بیماری انواعی دارد که به پنج مورد از آن‌ها که تا کنون شناخته شده‌اند می‌پردازیم: اولین مورد و شایع‌ترین حالت Catatonic-type schizophrenia می‌باشد. اختلالات حرکتی بارزترین نشانه این نوع از اسکیزوفرنی است. این دسته از بیماران یا خودشان را کاملاً بی حرکت نگه می‌دارند و یا اینکه از در و دیوار بالا می‌روند. بیماران مبتلا در برخی مواقع ساعت‌ها لب از لب باز نمی‌کنند و یا کاملاً برعکس، تمام گفته‌های شما را عیناً تکرار کرده و بی جهت شروع به انجام فعالیت می‌کنند! هرکدام از این فعالیت‌ها، بیمار را در معرض خطرات جدی قرار می‌دهد چرا که باعث اختلال در توانایی فرد در مراقبت از خودش می‌شود.

Paranoid-type schizophrenia مورد بعدی می‌باشد که از اصلی‌ترین علائم این نوع می‌توان به هذیان و توهمات شنوایی اشاره کرد. هذیان‌های مرتبط با این بیماری اکثراً به این شکل است که فرد ادعا می‌کند ناعادلانه مورد آزار و اذیت قرارگرفته و یا خودش را شخص دیگری معرفی می‌کند. بیمارانی که دچار این نوع از اسکیزوفرنی هستند، حالت‌های مختلفی از خشم، سردی، اضطراب و  منطقی بودن را از خودشان بروز می‌دهند. Undifferentiated-type schizophrenia: برای این دسته از بیماران نیز نمی‌شود هیچ ویژگی خاصی بیان کرد چرا که نشانه‌ها و علائم این بیماران کم و بیش با نشانه‌ها و علائم دسته‌هایی که تا الان بررسی شد مطابقت می‌کند اما این تطابق به گونه‌ای نیست که بتوان بیمار را در دسته خاصی قرار داد.

چهارمین مورد Disorganized-type schizophrenia است که اشخاص بیمار به آن، نوع مکالمات و آداب معاشرتی آشفته و نابسامان داشته و به سختی می‌توان با آن‌ها صحبت کرد و حرف‌هایشان را فهمید. عملکرد این افراد در تعاملات احساسی به شکلی است که نامناسب و گاهاً مبالغه آمیز به حساب میاد. این دسته از بیماران ممکن است با عوض شدن رنگ چراغ‌های راهنمایی و رانندگی و یا حتی موضوعاتی که هیچ ربطی به حرف یا کاری که مشغولش هستند ندارد، به خنده بیفتند! چنین رفتارهای ناگهانی و نابسامان می‌تواند فعالیت‌های روزانه بیمار مثل حمام کردن، لباس پوشیدن و تهیه غذا را هم دچار مشکل کند.

و سرانجام آخرین نوع، Residual-type schizophrenia می‌باشد که شامل آن دسته از اشخاصی می‌شود که قبلاً نیز حداقل یک بار به این اختلال روانی مبتلا شده باشند و با اینکه هم اکنون فاقد هرگونه علائم مثبت بیماری هستند (علائم مثبت مانند : هذیان، توهم، گفتار و رفتار آشفته) اما هنوز برخی از نشانه‌های منفی در فرد قابل رویت و مشاهده است. در این خصوص می‌توان به نشانه‌های زیر اشاره کرد: عدم تمایل به گسترش روابط جدید، ابراز احساسات نامناسب، کم حرفی، بی انگیزگی و دشواری درلذت بردن. این حالت می‌تواند در حالت گذار از اپیزود تمام عیار به بهبودی کامل  بیمار منجر شده و یا اینکه فرد برای سال‌ها بدون هیچ گونه افزایش علائم به زندگی خود ادامه دهد.

سخن آخر

فرد مبتلا به این بیماری ارتباط خود با واقعیت را از دست می‌دهد به طوری که متوسط امید به زندگی این افراد ۲۰ سال کمتر از جمعیت عمومی است. بیمار دچار هذیان و توهم می‌شود و گرچه علت اصلی این بیماری هنوز مشخص نشده ولی محققین دلایل متعددی را در بروز این اختلال مؤثر می‌دانند از ژنتیک گرفته تا عوامل زیست ‌محیطی و حتی سوء مصرف مواد اعتیادآور. این مسئله، پیامد افزایش مشکلات سلامت جسمی و میزان خودکشی بالاتر (حدود ۵ درصد) در بیماران اسکیزوفرنی است. بنابراین زمان مراجعه به روانپزشک و شروع درمان اسکیزوفرنی بسیار مهم است .درمان اصلی برای این اختلال نیز مصرف داروهای ضد روان پریشی و دوره‌های طولانی ‌مدت روان‌درمانی است.