قطعاً با بیماری کم خونی آشنایی دارید و احتمالاً با افرادی که به آن مبتلا هستند از نزدیک برخورد داشته‌اید، این بیماری می‌تواند حس درماندگی را در فرد مبتلا ایجاد کند اما با چند راهکار ساده می‌توان آن را درمان کرد. به طور کلی کم خونی نوعی بیماری با کاهش گلبول‌های قرمز و کاهش ظرفیت جهت انتقال اکسیژن به بافت‌ها می‌باشد. انواع مختلفی از کم خونی وجود دارد که هر کدام علت خاص خود را دارند. کم خونی می‌تواند موقتی یا طولانی مدت بوده و از خفیف تا شدید متغیر باشد. درمان‌های مربوط به کم خونی از مصرف مکمل ها گرفته تا انجام مراحل پزشکی است. شما ممکن است با داشتن یک رژیم غذایی متنوع و سالم از برخی انواع کم خونی جلوگیری کنید.

در واقع علت اصلی این بیماری به پروتئین هایی برمی‌گردد که داخل گلبول های قرمز وجود دارند. این پروتئین ها که هموگلوبین نامیده می‌شوند، سرشار از عنصر آهن بوده و نقش حمل و نقل را ایفا می‌کنند. هموگلوبینی که در گلبول‌ های قرمز خون وجود دارد باعث می‌شود تا اکسیژن به گلبول قرمز متصل شده و توسط مویرگ‌ ها به بافت‌ های مختلف بدن برسد. از آنجایی که تمام سلول ‌های بدن انسان برای زنده ماندن به اکسیژن وابسته‌اند، کمبود آن باعث هیپوکسی شده و گستره وسیعی از مشکلات را به‌ همراه دارد. برای مردان بالغ، هموگلوبین کمتر از gr/dl۱۳، نشانه کم‌ خونی است و برای زنان بالغ این مقدار gr/dl۱۲ می‌باشد. شایع ترین علائم کم خونی در مردان نیز احساس کسالت عمومی است.

انواع کم خونی

- کم ‌خونی میکروسیتیک

این نوع کم خونی، رایج ترین نوع می‌باشد که دلایل متعددی دارد و در نتیجه کاهش هموگلوبین و فقدان آهن رخ می‌دهد. کم ‌خونی کمبود آهن به علت مقدار اندک آهن در غذا یا نبود جذب گوارشی آن برای جبران آهن از دست رفته در عادت ماهانه یا بیماری است. آهن یک قسمت اصلی در ترکیب هموگلوبین است و کمبود آن سبب کاهش ورود هموگلوبین به داخل گلبول قرمز می‌شود. در ایالات متحده، ۲۰٪ زنان در سنین باروری در مقایسه با ۲٪ مردان بالغ، به کم‌ خونی کمبود آهن دچار هستند. علت اصلی کم‌ خونی کمبود آهن در زنان هدر رفتن خون در زمان عادت ماهانه است. کمبود آهن بدون کم‌ خونی در دختران نوجوان سبب پائین افتادن کیفیت تحصیلی و ضریب هوشی می‌شود.

- کم‌ خونی نورموسیتیک

بر خلاف مورد قبلی و علاوه بر کمبود هموگلوبین و در نتیجه کمبود آهن، در خیلی از مواقع ممکن است که از مقدار هموگلوبین کاسته شده باشد اما اندازه گلبول‌ های قرمز در حال طبیعی خود به سر ببرند (MCV طبیعی)؛ در این صورت میگو‌ییم کم‌ خونی نورموسیتیک رخ داده است. این نوع کم خونی، چهار علل عمده دارد که عبارتند از:

1- خونریزی شدید یا هدر رفتن شدید خون

2- کم‌ خونی وابسته به بیماری های مزمن

3- کم ‌خونی آپلاستیک (نارسائی مغز استخوان)

4- کم‌ خونی همولیتیک

- کم ‌خونی ماکروسیتیک

این نوع، خود به دو دسته تقسیم می‌شود که دلیل اصلی آن کاهش جذب فولات و ویتامین B12 می‌باشد. این بیماری می‌تواند در اثر عمل جراحی معده نیز به وقوع بپیوندد؛ از این رو پزشک معالج باید مراقب بروز کم ‌خونی به ‌دنبال این گونه اعمال جراحی باشد. در این حالت یعنی هموگلوبین بیمار زیر دوازده است و بیمار کم خون است ولی متوسط اندازه گلبول های قرمز بزرگتر از حد معمول (صد فمتولیتر) است؛ اصطلاحاً MCV افزایش یافته ‌است. در این نوع کم خونی ها اغلب مشکل در ساخت DNA گلبول قرمز است.

- کم‌ خونی دو شکلی

گاهی اوقات شاهد این هستیم که به طور همزمان، دو دلیل در بروز کم خونی نقش دارند. در این صورت اصطلاحی که برای آن به کار می‌رود، کم خونی دو شکلی است. یک آلودگی به نام ماکروسیتیک هیپوکروم وجود دارد که به علت عفونت انگلی با کرم ‌های قلابدار، منجر به کمبود آهن و ویتامین B12  یا اسید فولیک می‌شود یا مثلا اگر به ‌دنبال تزریق خون بیش از یک شاخص غیرطبیعی گلبول قرمز دیده شود، این ها از جمله عوامل کم خونی دو شکلی به شمار می‌آیند. شواهد دال بر علل انبوه با یک گستره پخش گلبول قرمز (RDW) افزایش یافته پدیدار می‌شود که نشان دهنده وجود اندازه گلبول قرمز خیلی بیشتر از اندازه روشن است.

- کم‌ خونی همولیتیک

اگر علائم و نشانه هایی مثل یرقان و افزایش مقدار لاکتات دهیدروژناز را دارید، ممکن است به کم خونی همولیتیک مبتلا شده باشید. این بیماری به چهار شکل مختلف نمایان می‌شود و می‌تواند اتو ایمیون، ایمیون، ژنتیکی یا دستکاری فیزیکی همانند جراحی قلب باشد. کم‌ خونی همولیتیک می‌تواند بخاطر کمبود مواد مورد نیاز خونسازی به بروز کم‌ خونی میکروسیتیک، کم‌ خونی نورموکرومیک یا به دلیل رهاسازی گلبول‌ های قرمز نارس در جریان خون یک کم‌ خونی ماکروسیتیک بینجامد. کم‌ خونی همولیتیک اتو ایمیون گرم یک نوع کم ‌خونی است که بدن شخص به گلبول‌ های قرمز خودش حمله می‌کند که در درجه نخست به وسیله IgG انجام می‌شود. کم‌خونی همولیتیک به واسطه آگلوتینین سرد که نخست با دخالت IgM پدیدار می‌شود.

- کم‌ خونی در دوران بارداری

یکی از کم خونی هایی که در بانوان متداول است، کم خونی مربوط به دوران بارداری است. در ایالات متحده، ۲۰٪ زنانی که در سنین باروری قرار دارند، دچار کم ‌خونی هستند. اغلب بانوان نشانه‌ های بیماری را به فشارهای زندگی روزمره ربط می‌دهند. دشواری ‌های احتمالی که دامن‌گیر جنین می‌شود، زایش زودهنگام (نوزاد نارس)، مرگ داخل رحمی، پارگی کیسه آب و عفونت است. زنان بالغ به ‌طور متوسط روزی ۲ میلی‌گرم آهن از دست می‌دهند؛ بنابراین یک بانوی باردار باید مقدار همانندی آهن از راه غذا دریافت کند تا کمبود جبران شود. بعلاوه زنان در دوران بارداری حدود 500 میلی‌گرم آهن از دست می‌دهند درحالیکه میزان از دست رفتن آهن در عادت ماهانه 4 تا ۱۰۰ میلی‌گرم است.

- موارد دیگر از کم ‌خونی

این بیماری در انواع مختلف و به صورت اشکال متفاوت بروز می‌کند که معرفی همه آنها در اینجا مقدور نیست اما اگر بخواهیم به شکل های دیگر کم خونی اشاره داشته باشیم، باید موارد زیر را ذکر کنیم:

- کم خونی در اثر اجسام هینز

- کم خونی در نوزادان نارس (2 تا 6 هفته پس از زایش)

- کم خونی فانکونی، اسفروسیتوز ارثی

- کم‌ خونی داسی ‌شکل، کم‌ خونی پرنیسیوز

- کم‌ خونی میلوفیتزیک (یک نوع شدید از کم‌ خونی است که به علت جایگزین شدن مغز استخوان با مواد دیگر همانند تومورها یا گرانولوماهای بدخیم به‌وجود می‌آید)

کم خونی ورزشی (نشانه‌های آنمی ورزشی

- بی‌اشتهایی

- رنگ‌پریدگی

- خستگی و ناتوانی در انجام بهینه برنامه‌های ورزشی)، و غیره...

علائم و نشانه های کم خونی چیست؟

تا به اینجا و در صحبت‌های قبلی به طور جسته گریخته به علائم و نشانه‌های این بیماری اشاره کردیم ولی برای درک بیشتر مطالب باید خدمتتان عرض کنیم که مهمترین علامت کم ‌خونی، احساس خستگی زودرس و فرسودگی است. علائم دیگر شامل این موارد است:

1- ضعف

2- رنگ پریدگی غشا مخاطی و بستر ناخن و پوست

3- ضربان نامنظم یا تند قلب

4- کوتاهی نفس

5- درد قفسه سینه

6- احساس سبکی در سر یا سرگیجه خفیف

7- مشکلات شناختی

8- بی‌حسی، کرختی یا سردی انتهای اندامها

9- سردرد. ممکن است در ابتدا کم ‌خونی آنقدر خفیف باشد که متوجه علائم آن نشوید. اما شدت علائم با پیشرفت آن افزایش می‌یابند. بی خوابی در شب هم علائم کم ‌خونی است.

از طرف دیگر تعداد زیادی از مردم به کم ‌خونی تشخیص داده نشده گرفتار هستند و یا به عبارتی علائم بیماری برای شخص مبتلا نامشخص است. اکثر افراد مبتلا به کم‌ خونی از احساس سستی یا خستگی همیشگی یا هنگام فعالیت، احساس کسالت عمومی و گهگاهی ناتوانی تمرکز شکایت دارند. افراد مبتلا به شکل‌های شدیدتر کم‌خونی بیشتر تنگی نفس خود را در هنگام فعالیت بدنی اعلام می‌کنند. شکل خیلی شدید کم ‌خونی بدن را وامی‌دارد عارضه موجود را با افزایش برون ده قلب جبران کند که این خود موجب تپش قلب و تعریق می‌گردد و در پایان منجر به نارسایی قلبی می‌شود.

بیشتر بخوانید: کوئرستین چیست و چه فوایدی برای بدن دارد؟

علائم و نشانه های قابل توجهی که می‌تواند در تشخیص بیماری به ما کمک کند

1- رنگ پریدگی چهره

2- پایکا (pica) یا میل به خوردن مواد غیرخوراکی مانند خوردن خاک، کاغذ، موم، سبزه و مو که می‌تواند نشانه کمبود آهن باشد

3- کمرنگ شدن بستر ناخن در کم‌خونی متوسط تا شدید

4- التهاب مخاط دهان

5- ناخن قاشقی شکل (koilonychia). کم‌خونی مزمن در کودکان سبب اختلالات رفتاری می‌شود که نتیجه تکامل نامناسب سیستم عصبی در دوران نوزادی است و در کودکان سنین مدرسه موجب افت تحصیلی می‌شود.

علل کم خونی

مطمئناً از علت‌های اصلی کم‌خونی خبر دارید و همان‌طور که در ابتدای صحبت گفتیم، تعداد هموگلوبین‌های گلبول‌های قرمز مسبب آن است. بنابراین از دست دادن خون مهمترین عامل در بروز کم‌خونی است. خون ریزی متوالی در زمان‌های قاعدگی یا به دلیل زخم معده یا سرطان می‌تواند باعث فقر آهن و کم‌خونی در بدن شود. از طرفی اگر مواد غذایی که روزانه مصرف می‌شود دارای مقدار کمی آهن باشد یا در رژیم غذایی گوشت را حذف کنیم یا در کودکان شیرخوار که فقط از شیر مادر استفاده می‌کنند، کمبود آهن به وجود می‌آید. همچنین خانم‌های باردار و مخصوصاً کسانی که در حال شیردهی هستند به دلیل سیستم عملکردی بدن چند برابر بیشتر از آقایان به آهن نیاز دارند و رژیم غذایی آن‌ها باید غنی از آهن باشد.

پیامدهای احتمالی

اگر تا به حال با شخص مبتلا به این بیماری برخورد نداشته‌اید، شاید فکر کنید که عوارض و پیامدهای آن چندان زیاد و مهم نباشد در صورتی که اصلاً این گونه نیست! کم‌ خونی قابلیت فعالیت‌های بدنی را محدود می‌کند. دلیل آن تحمیل شرایط بی‌هوازی (متابولیسم تخمیری) به ماهیچه‌ها است. کم خونی می‌تواند پیامدهای گوناگونی داشته باشد همانند هیپوکسی (کم اکسیژنی)، ناخن رنگ پریده یا ناخن سخت شده، رنگ پریدگی، ضعف ایمنی و نبود تحمل سرما و در کودکان احتمال بروز اختلالات رفتاری. کم اکسیژنی برآمده از کم‌ خونی می‌تواند وضعیت بیماری مزمن قلبی- عروقی را بدتر کند.

تشخیص

برای تشخیص این بیماری حتماً به پزشک معالج مراجعه کنید تا با آزمایشات مربوطه به شما کمک کند. از اولین آزمایشاتی که پزشک برای تشخیص کم‌خونی استفاده می‌کند، معمولاً آزمایش شمارش کامل خون(CBC) است. علاوه بر گزارش شمار گلبول‌های قرمز و مقدار هموگلوبین، دستگاه خودکار شمارنده اندازه گلبول‌های قرمز را با فلوسیتومتری اندازه می‌گیرد که یک عامل مهم در افتراق میان علل گوناگون کم‌خونی است. آزمایش گسترش(smear) رنگ شده خون در زیر میکروسکوپ نیز سودمند است. در کشورهای پیشرفته ۴ مؤلفه شمارش گلبول قرمز، میزان هموگلوبین، میانگین حجم هر گلبول قرمز (MCV) و پهنای گستردگی گلبول‌های قرمز (RDW) اندازه‌گیری می‌شود تا مؤلفه‌های هماتوکریت، میانگین هموگلوبین هر گلبول قرمز و غلظت آن بدست آید و با مقادیر طبیعی برای هر سن و جنسیتی مقایسه شود.

روش های درمان کم خونی

روش های درمانی مختلفی وجود دارد که بر اساس شدت بیماری و عوامل پدیدآورنده آن در نظر گرفته می‌شوند. گاهی اوقات کمبود آهن به دلیل فقر مواد غذایی در افراد بالغ فاقد عادت ماهانه (زنان یائسه و مردان)، دیده می‌شود. در تشخیص کمبود آهن، لازم است یک جستجو برای علل احتمالی از دست رفتن آهن صورت گیرد همانند خونریزی دستگاه گوارش از زخم‌های گوارشی یا از سرطان کولون. کمبود آهن خفیف تا میانه با تجویز آهن به‌شکل فروس سولفات یا فروس گلوکونات درمان می‌شود. مصرف ویتامین ث نیز مایه افزایش جذب آهن می‌شود. تجویز ویتامین خوراکی(اسید فولیک) یا تزریقی زیرجلدی سیانوکوبالامین (ویتامین B12)، کمبودهای مربوط را درمان می‌نماید.

پزشکان در مرحله درمان، تمام تلاش خود را می‌کنند که تا حد امکان، تزریق خون را برای بیمار در نظر نگیرند چرا که پیامدهای انتقال خون در بیماران زیاد است. اصل فیزیولوژیک کاهش دریافت اکسیژن به واسطه کم‌ خونی و عوارض جانبی آن، با این یافته که تزریق خون لزوماً سبب تخفیف عوارض جانبی نمی‌شود، در تعادل قرار دارد. در خونریزی حاد و شدید، تزریق خون بیشتر زندگی بخش است. بررسی ‌های بالینی که راهکار افزایش تزریق خون را با راهکار محافظه کارانه تزریق خون در بیمار با کم‌ خونی شدید مقایسه کرده‌اند، نتوانستند دلیلی پیدا کنند که افزایش تزریق خون را توجیه کند. به علاوه اینکه برخی بررسی‌های گذشته نگر، افزایش عوارض جانبی به‌ دنبال تزریق گسترده خون را نشان داده‌اند.

درمان خانگی کم خونی

با وجود همه نکات گفته شده، توصیه می‌شود که مقدار مصرف آهن و پروتئین در وعده های غذایی بخصوص برای زنان ورزشکار و باردار به ‌اندازه کافی باشد و نظارت دقیقی روی آن انجام گیرد. در اینجا شما را با تعدادی از روش های درمان خانگی کم خونی آشنا می‌کنیم:

1- استفاده از میوه‌جاتی چون شلیل، کیوی، انار، موز، هلو، خرمالو، آلو زرد، انبه و انجیر

2- مصرف سبزیجات با برگ های تیره مانند اسفناج

3- تغذیه از آجیل‌ ها و دانه ها

4- حبوبات به ویژه عدس

5- مصرف گوشت قرمز کم چرب، سینه مرغ کباب شده، تخم مرغ محلی، دانه سویا طبیعی، صدف خوراکی و کوینولا

6- شیره و گوجه سبز