آیا  تا بحال به جنگ فکر کرده اید؟

تا دیروز جنگ بر سر آب چیزی بود که فقط در برخی فیلم های هالیوودی می‌توانستیم آن را پیدا کنیم. امروز اما این مساله جدی تر از همیشه شده است. اختلاف بین اتیوپی و مصر بر سر ساخت سد النهضه بر روی رودخانه نیل بیش از گذشته مساله ساز شده است.

 جنگ های مختلفی در طی این سال ها اتفاق افتاده است، در واقع جنگ های مختلفی وجود دارد و هر کدام از آن ها نگرانی ها و مشکلاتی دارند که هیچ برتری ای بین آن ها نمی توان قائل شد! این یک حقیقت تلخ است که بگوییم در آینده جنگ بر سر آب خواهیم داشت.

حال بیایید از تاریخچه جنگ بر سر آب صحبت کنیم

از همان ابتدای ایجاد تمدن ها و قبیله ها در کنار رودخانه های بزرگ جنگ بر سر آب و منابع آن وجود داشته است. در ابتدای امر، جوامع و تمدن ها در کنار رودخانه های بزرگ شکل گرفتند. این جوامع کشاورزی را به عنوان شغل اصلی و روزانه خود انتخاب کردند و از طریق ایجاد نوعی نظام و یا سلسله، توانستند اولین شهرهای دنیا را ایجاد کنند در واقع دلیل اصلی پیدایش شهر ها همان آب بوده است.

از آنجایی که «دلیسی اولیری» دانشمند و مورخ علم و فلسفه می گوید، جوامع ابتدایی دو دسته بودند:

الف. جوامع مرکزی

ب. جوامع حاشیه ای.

جوامع مرکزی همان مردم شهر نشینی بودند که با استفاده از منابع آبی به کشاورزی و کسب ثروت و درآمد می پرداختند. جوامع دسته دوم یا جوامع حاشیه ای اما بیابان نشین های غالبا وحشی و مهاجری بودند که به رودخانه های بزرگ و وسیع دسترسی نداشته و عموما کار کشاورزی هم نمی‌کردند. این جوامع دسته دوم غالبا جنگجویانی زبردست بودند و به همین علت، گاه و بی گاه به شهرها و روستاهای جوامع دسته اول حمله کرده و دارایی هایشان را می‌دزدیدند.

در برخی موارد البته این اقوام جنگجو یک شهر خارجی را فتح کرده و خود تبدیل به جامعه مرکزی می شدند. نمونه اش هم تمدن و جامعه آشوری است که با قدرت نظامی خود شهرهای بسیاری را فتح و توانست بعد از غلبه بر رودخانه‌ها به صورت یک جامعه متمرکز ادامه حیات بدهد.

حال به عنوان مثال میخواهیم از موردی صحبت کنیم که نشان دهنده از دست دادن آب می باشد، سد النهضه بر روی رود نیل آبی در کشور اتیوپی و در 40 کیلومتری مرز سودان قرار دارد، این سد دارای 145 متر ارتفاع و طول 1800 متر و با گنجایش 74 میلیارد متر مکعب، به عنوان بزرگترین سد آبی برقی آفریقا و دهمین سد بزرگ جهان است. احداث چنین سدی باعث وحشت مصر شده است؛ چرا که بسیاری از کارشناسان معتقدند که آغاز آب گیری سد النهضه موجب کاهش شدید حقابه مصر خواهد شد که این در صورتی است با میزان کنونی هم کفاف نیاز مصر را نمی دهد. این اقدام اتیوپی همچنین موجب کاهش تولید برق مصر در سد العالی می شود و کاهش هر 5 میلیارد مترمکعب منجر به بایر شدن یک میلیون قطعه زمین کشاورزی می‌شود.

طبق نظرات کارشناسان و تحقیقاتی انجام گرفته است، پیش‌بینی می شود که در صورت آب‌گیری سد النهصه در مدت زمان کوتاه (3 الی 4 سال) 20 میلیارد متر مکعب از حقابه مصر که اکنون 55.5 میلیارد متر مکعب است، کاهش پیدا کند و در نتیجه آن، 4 میلیون قطعه زمین بایر شوند.

حالا این مساله بیش از گذشته جدی شده است و هر لحظه این امکان است مصر را حتی وارد فاز نظامی هم بکند. اما نکته مهم و حیاتی این است که جنگ آب در آفریقا فقط یک تلنگر و هشدار است. هشداری به خصوص به ما ساکنین خاورمیانه؛ چرا که این منطقه بیش از هر جای دیگری در خطر جنگ آب قرار دارد.

جنگ آب در دنیای معاصر؛ چگونه بحران آب می‌سازد؟

 امروزه جوامع نه به صورت شهر نشین و قبیله ای بلکه به شکل دولت – ملت های متمایز و جدا از هم اداره می‌شوند. به همین دلیل، مناقشات آب (شیرین) وارد فاز جدیدی شده است.

در این بین چند عامل باعث افزایش این درگیری و حتی تبدیلش به یک بحران می شود که میخواهیم به برخی از آنها اشاره کنیم:

الف. وابستگی کشورها به کشاورزی زیاد است، شاید هر کشوری از کمبود آب شیرین ضربه ببیند اما اقتصادهایی که بیش از اندازه به کشاورزی وابسته باشند بیش از سایرین به آب شیرین رودها و شریانان وابسته هستند.

ب. وجود آب های مرزی بین دو حیطه، طبیعتا وقتی یک رودخانه مرز بین دو کشور باشد درگیری بین آن دو بالاتر رفته و تنش هم بیشتر می شود.

ج. خشکسالی های مکرر، وجود خشکسالی های چند ساله طمع یک کشور را به رودخانه بیشتر می کند.

د. ایجاد فقر اقتصادی یا بحران سیاسی شواهد موجود در تاریخ نشان داده است که اختلاف سیاسی بین دو کشور به راحتی می تواند به جنگ بر سر منابع تبدیل شود. وقتی این بحران سیاسی با فقر همراه شود، شانس ایجاد بحران بالاتر هم می‌رود.

حال سوال این است که جنگ آبی در کدام مناطق دنیا امکان پذیرتر است؟

به طور کلی بعضی شاخص ها گویای این هستند که در برخی مناطق اختلافات آبی می‌تواند جدی تر از سایر مناطق باشد به عنوان مثال میزان رطوبت، میزان بارش و یا میزان پوشش گیاهی. طبق تحلیل وبگاه popular science مناطق زیر بیش از سایرین در خطر درگیری آبی هستند:

الف. رود نیل (کشورهای مصر . اتیوپی . سودان)

ب. رود سند (پاکستان و هند)

ج. دجله و فرات ( ترکیه و عراق)

د. آمودریا (تاجیکستان و ازبکستان)

ه. رود مکونگ ( لائوس و ویتنام و تایلند)

کمبود آب روز به روز جدی‌تر می‌شود و تبدیل به بحران خواهد شد

به دلیل تغییرات اقلیم و آب و هوا، افزایش تقاضا و آلودگی منابع، بیش از پنج میلیارد نفر از مردم جهان تا سال 2050 با کمبود آب روبرو می‌شوند؛ مگر این‌که اقداماتی جهت کاهش فشار بر رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، آب‌های زیرزمینی و ذخایر آبی انجام شود که امکان انجام پذیری آن ضعیف است.

جنگ یا صلح؛ مساله این است

بسیاری از تحلیلگران معتقدند که بحران آب سرانجام باعث ایجاد جنگ در دنیا می‌شود. این در حالی است که برخی دیگر تاکید دارند که اتفاقا بحران آب می‌تواند بشر را وارد سطح جدیدی از دیپلماسی یعنی دیپلماسی آب کند. اوندالا آلام(Undala Z. Alam) معتقد است که نمونه هایی از این امر در سطح بین المللی وجود دارد . از نظر این محقق، توافق هند و پاکستان بر سر رود سند نمونه موفقی از دیپلماسی آب بوده است که علی رغم دشمنی و اختلاف دو کشور، به هیچ وجه باعث شعله ور شدن جنگی در این منطقه (به خصوص پنجاب) نشد.

اگرچه نظریه آلام قابل توجه است اما خود او در تحقیقی که در سال 2002 انجام داد تاکید کرد که برخی مسائل تاریخی مانند کودتاهای متعدد در پاکستان دهه 50 و 60 و ضعف ارتشش باعث بسته شدن پیمانی بین هند و پاکستان بر سر سند شد و شاید اگر امروز چنین پیمانی وجود نداشت، سند هم به لیست اختلافات اساسی هند و پاکستان اضافه می گردید.

خاورمیانه؛ به عنوان قلب بحران آبی

در این بین وضع خاورمیانه خاص تر و بحرانی تر از سایر مناطق است. عمده علت درگیری آبی در سال های اخیر (در سراسر جهان) ساختن سدهای بزرگ و غیر مجاز بر روی رود بوده است. کشورهایی چون اتیوپی(بر روی نیل)، تاجیکستان(بر روی آمودریا)، لائوس(بر روی مکونگ) به علت همین اقدام بحرانی را در منطقه خودشان به وجود آورده اند. اما در خاورمیانه پای ترکیه در میان است. ساخت سد "ایلیسو" توسط ترکیه بر روی دجله باعث خشکسالی عراق شده است. منشا دو رود دجله و فرات که شریان حیاتی بین النهرین است در ترکیه وجود دارد و هرگونه اقدامی در این کشور باعث به خطر افتادن کشاورزی کشور ضعیف عراق می شود.

برخی کارشناسان معتقدند همین امر باعث قدرت استراتژیک ترکیه شده و در سالهای آینده امکان نفوذ بیشترش را در عراق و سوریه بیشتر می کند.

همه ی این ها به کنار سوال اصلی این است که آیا ممکن است ایران هم روزی وارد جنگ آب شود؟

 کشور عزیزمان ایران نیز از لحاظ وضعیت درگیری آبی، زیاد وضعیت مناسبی ندارد و همین موضوع ایران را در معرض خطر قرار می دهد. در دو مرز شرقی غربی ما رودهایی وجود دارند که تا کنون باعث درگیری های بسیاری شده اند. در شرق، رودخانه هیرمند و مناقشات ایران و افغانستان سرانجام باعث خشکسالی در سیستان و بلوچستان شد.

از طرف دیگر، وجود اروند رود در مرز ایران و عراق همواره دردسر ساز بوده است. از زمان قدرت گیری قاجار و عثمانی ها در غرب، درگیری های بسیاری بر سر این شاهراه آبی شکل گرفته است. قرارداد ارز روم اول و دوم بر سر این مسیل منعقد شد. بعدها نیز با شکل گیری کشور عراق این مساله حاد و حادتر گردید. درگیری صدام حسین و محمد رضا شاه و انعقاد قرارداد الجزایر و سپس نقض آن توسط عراق و شکل گیری جنگ تحمیلی 8 ساله همه به همین علت روی داد.

نباید این را فراموش کرد که هنوز هم مساله اروند رود به صورت مناسبی حل نشده است و کافی است همانطور که برخی استراتژیست ها گفته اند، اقدامات ترکیه باعث کمبود آب در عراق شود. شاید مجددا مساله اروند رود حاد شود و اگر روزی مجددا یک دولت توتالیتر در این کشور به قدرت برسد شاید کار به درگیری نظامی هم بکشد.