در تمامی مراحل زندگی سلامت روان بخش مهمی محسوب می‌شود. عوامل زیادی همچون تجربیات زندگی، عوامل زیستی و غیره وجود دارند که موجب به وجود آمدن مشکلات روحی و روانی در فرد می‌شوند. اما این سلامت روان چه مفهومی دارد؟ در زندگی فرد چه نقشی ایفا می‌کند؟ عناصر آن کدامند؟ این‌ها سوالاتی هستند که در این مقاله به آن‌ها خواهیم پرداخت. پس تا پایان همراه ما باشید.

سلامت روان چیست و چه اهمیتی در زندگی دارد؟

بیشتر بخوانید: اختلال روان تنی یا روانی- جسمانی (سایکوسوماتیک) چیست؟

بهداشت روان یا سلامت روان به معنای سلامت هیجانی و روانشناختی می‌باشد به طوری‌که فرد قادر باشد از تفکر و توانایی‌های خود بهره بگیرد، در جامعه دارای عملکرد باشد و نیازهای معمول زندگی خویش را برطرف کند.

فردی که قادر است بر فشارهای معمول زندگی روزانه غلبه کرده و یک زندگی مستقل داشته باشد را می‌توان فردی دانست که از سلامت روان برخوردار است. هدف بهداشت روان یا سلامت روان رسیدن به رضایت درونی و آرامش است. در واقع بهداشت روان مسئله‌ای فراتر از فقدان و یا نبود بیماری روانی است. بعد مثبت بهداشت روان که سازمان جهانی بهداشت هم روی آن تاکید دارد، در تعریف سلامتی لحاظ شده است«سلامتی یک حالت رفاه جسمی، روانی و اجتماعی است نه فقط نبود بیماری و یا ناتوانی» از این رو بهداشت روان را می‌توان حالتی از رفاه دانست که در آن فرد توانایی‌های خود را باز می‌شناسد و می‌تواند با استرس‌های عادی و جاری زندگی، تناسب داشته و از لحاظ شغلی مفید و سازنده باشد. بیشتر مردم از اهمیتی که حفظ سلامتی جسمی دارد آگاه هستند و برای این‌که از سلامتی خود مطمئن باشند سعی می‌کنند ورزش منظم داشته باشند، تغذیه مناسب داشته باشند و یا این‌که از آزمایش‌های پزشکی بهره بگیرند. این در حالی است که متاسفانه تعداد اندکی از مردم از اهمیت حفظ سلامت روانی خود آگاهی دارند. همه ما در زندگی فشار روانی را تجربه می‌کنیم که البته باید در نظر داشت که مقدار معینی از آن برای ایجاد انگیزش مفید است اما لازم است که سطوح فشار روانی به دقت مورد بررسی قرار گیرد. چرا که فشار روانی می‌تواند منجر به ایجاد مشکلات جسمی از قبیل سردرد، خستگی، فشار خون بالا و خستگی شود و ممکن است در برخی از افراد مقدمه‌ای برای ناتوانی روانی باشد. این‌جاست که اهمیت سلامت روان در ایجاد حس آرامش و رضایت از زندگی آشکار می‌شود. با پی بردن به عواملی که سبب ایجاد مشکلات روانی می‌شوند می‌توانید آن‌ها را کنترل کرده و از این راه به حفظ سلامت روان خود کمک کنید.

از عوامل به وجود آمدن مشکلات سلامت روان می‌توان موارد زیر را نام برد:

1- استرس شدید و بلند مدت

2- شرایط اقتصادی نامناسب

3- بیکاری و از دست دادن شغل

4- مراقبت از کسی به مدت طولانی

5- انزوای اجتماعی و تنهایی

6- از دست دادن یکی از افراد نزدیک

7- قرار گرفتن در شرایط تبعیضی

عناصر اصلی سلامت روان

خانواده

خانواده عنصر اصلی سلامت روان است، چرا که اولین و مهم‌ترین نهاد اجتماعی است که اغلب هنجارها و ناهنجاری‌های اجتماعی در آن به وجود می‌آید. داشتن امنیت و آرامش در محیط خانواده و سالم بودن آن تاثیرات مثبت زیادی بر روحیه اعضای آن خواهد داشت که بالطبع این تاثیرات مطلوب و خوشایند به جامعه انتقال می‌یابد. از طرفی محیط نامناسب و ناهنجار خانواده، تاثیر منفی بر اعضای آن خواهد داشت که همین ناهنجاری‌ها جامعه را هم تحت تاثیر قرار خواهد داد. بنابراین باید توجه داشت که روابط سالم و انسانی بین اعضای خانواده بسیار حائز اهمیت است و پایه سلامت روانی اعضای خانواده محسوب می‌شود. اختلاف، درگیری‌های خانوادگی و طلاق از عوامل اصلی اغلب ناهنجاری‌های روانی همچون افسردگی و اضطراب می‌باشد که در نهایت منجر به کاهش سطح بهداشت روانی فرد و اجتماع می‌شود. توجه داشته باشید که مسئله بهداشت روانی افراد و عوامل تاثیرگذار بر آن، از زمان قبل از تولد تا بزرگسالی نقش بسیار مهمی در ارتقای سطح سلامت و پیشگیری از ابتلا به اختلالات روانی دارد. نقش خانواده را به عنوان عنصر اصلی تاثیرگذار بر روابط، رفتارها و خصوصیات ذاتی و اکتسابی اعضا نمی‌توان انکار کرد. از این رو خانواده سالم، بستری مناسب برای رشد و شکوفایی اعضای خود فراهم می‌نماید بنابراین در حفظ و ارتقای سلامت جسمی و روانی آن‌ها بسیار تاثیرگذار است در مقابل، خانواده ناسالم زمینه‌ساز ایجاد اختلاف در ابعاد جسمی، روانی و اجتماعی است و افراد را به سوی اعتیاد، بزهکاری و غیره می‌کشاند. با توجه به این‌که اغلب مشکلات اخلاقی جامعه امروزی ریشه در اختلافات خانوادگی دارد و اغلب افراد بزهکار از نعمت خانواده سالم محروم هستند می‌توان گفت که موضوع سلامت روانی خانواده به عنوان پایه و اساس بهداشت و سلامت روان فرد و جامعه بایستی مورد توجه زیادی قرار گیرد.

مدرسه

در حالت کلی دو هدف از مدرسه رفتن وجود دارد که عبارتند از:

آموزش:

امر آموزش به عهده کادر آموزشی مدارس است و معلمان با بهره‌مندی از کتاب و کلاس و سایر امکانات موجود به آموزش و تدریس می‌پردازند.

پرورش:

هدایت و پرورش کودک یکی دیگر از اهداف مدرسه رفتن است. با توجه به تعالیم عالی اسلامی، تربیت و پرورش همیشه در کنار آموزش و حتی مقدم‌تر از آن هم بوده است. از این رو لازم است در آموزش و پرورش به این امر مهم توجهی خاص و ویژه داشت. از این رو می‌توان گفت که مدارس نقش مهمی در تربیت کودکان دارند. در مدارس، کودکان با مسائل روانی و عاطفی مختلفی مواجه هستند که از جمله آن‌ها می‌توان موارد زیر را نام برد:

- اختلالات رفتاری از جمله دزدی، قانون شکنی، گستاخی، فرار از خانه و غیره.

- اختلالات عصبی از قبیل حساسیت زیاد، احساس ناراحتی بیش از اندازه، گوشه‌گیری، اضطراب و غیره.

- اختلالات روانی اعم از بی‌تفاوتی نسبت به محیط زندگی، انزوا طلبی افراطی و غیره.

- اشکالات درسی و آموزشی همچون عدم تمرکز حواس، نداشتن توانایی در بیان افکار، عقب ماندگی درسی و غیره.

عدم توجه به اختلالات بیان شده در کودکان می‌تواند آثار نامطلوبی در جامعه داشته باشد. از این رو لازم است که این دست از کودکان شناسایی شوند و به موقع توسط خانواده، معلمان و روانپزشکان با روش‌های درست و منطقی درمان شوند تا از این طریق سلامت سایر افراد در جامعه تضمین شده و خودِ این کودکان نیز به آرامش، سلامت روان و رضایت از زندگی دست یابند.

جامعه

جامعه برای این‌که بتواند مشکلات موجود را حل کند و به اهداف مورد نظر خود دست یابد به افرادی نیاز دارد که از نظر علمی و تخصص به درجات بالایی رسیده باشند. افرادی که از استعداد کافی در زمینه تولید و آفرینش برخوردارند، مستقل هستند، اعتماد به نفس دارند، قدرت تصمیم‌گیری صحیح و منطقی دارند و مقلد و پیرو دیگران نیستند. چنانچه جامعه‌ای می‌خواهد در زمینه‌های متعددی پیشرفت نماید لازم است افرادی با ویژگی‌های فوق را تربیت کند و برای پرورش این دست از افراد بایستی به مسائل بهداشت روانی آن‌ها توجه لازم را داشته باشد. بنابراین ارائه خدمات بهداشت روانی که هدف آن سالم سازی محیط روانی اجتماع و تامین نیازهای روانی افراد است، اهمیت بسیار زیادی دارد. جامعه هم مشابه خانواده نقش بسیار چشمگیری در پیشگیری از مشکلات و اختلالات روانی افراد دارد از این رو لازم است با تمامی توان و امکانات در این راستا تلاش کند. بنابراین جامعه باید برای اجرای برنامه‌های بهداشت روان، تمامی سازمان‌ها و نهادهای خود را به کار گیرد تا از این طریق بتواند نقش خود را در گسترش بهداشت روانی که در مرحله اول اهمیت قرار دارد به درستی ایفا کرده و در این عرصه موفق باشد. از جمله ارگان‌های مهمی که جامعه می‌تواند در اجرای برنامه‌های بهداشت روانی خود از آن‌ها کمک بگیرد عبارتند از:

- آموزش و پرورش

- انجمن‌های اولیا و مربیان

- سازمان تدوین کتاب‌های درسی

- رسانه‌های گروهی

انواع سلامت روان

بهداشت روان در جامعه از دو بعد زیر مورد توجه قرار می‌گیرد:

سلامت روان جمعیت عمومی

سلامت روان از مهم‌ترین موضوعات سلامت عمومی می‌باشد و سهم قابل توجهی در کاهش بار کلی اختلالات دارد.

بهداشت روانی گروه‌های خاص

از بعد بهداشت روانی گروه‌های خاص در ایران که بیشتر مورد توجه هستند جمعیت نوجوان و جوان را شامل می‌شود. شیوع بالای خودکشی، افزایش آمار دختران فراری، وجود بیش از هزاران زندانی، عدم قبولی در کنکور در هر سال، وجود بیکاران بی‌شمار، الگوی مصرف مواد مخدر و غیره نمونه‌های بارزی از اهمیت و ضرورت توجه به نیازهای بهداشت روان در گروه‌های خاصی است.

علائم سلامت روان

از نشانه‌های افرادی که از سلامت روان برخوردار هستند می‌توان موارد زیر را نام برد:

- آرامش دارند و نسبتا احساس امنیت و کفایت می‌کنند.

- از قدرت تصمیم‌گیری برخوردارند.

- واقعیت‌ها را همان گونه که هست می‌پذیرند.

- با دست و دل و زبان سبب رنجش دیگران نمی‌شوند.

- به حقوق سایر افراد احترام قائل هستند.

- توانایی‌های خود را نه زیاد می‌بینند و نه کم بلکه در حد واقعی خود ارزیابی می‌کنند.

- اجازه تقویت به حالت‌هایی از قبیل غرور، رشک، حسد، خودخواهی و غیره را نمی‌دهند.

- توانایی خود کنترلی خوبی دارند به این معنا که در برابر عوامل بیرونی به سرعت واکنش نشان نمی‌دهند.

- می‌توانند دیگران را دوست داشته باشند.

- با پروردگار خود رابطه عابدانه و عاشقانه دارند و هدف زندگی خویش را در مسیر سعادت ابدی قرار می‌دهند.

- قادر به برطرف کردن نیازهای زندگی خود هستند و برای مشکلاتی که در زندگی‌شان اتفاق می‌افتد چاره‌جویی می‌کنند.

- در برابر وقایع و دشواری‌های زندگی احساس ناامیدی نمی‌کنند.

- در زندگی بیشتر احساس رضایت می‌کند و کمتر گرفتار ناخوشی و نارضایتی می‌شوند.

- کاستی‌های خود را می‌پذیرند و به خود احترام قائل هستند.

در مقابل، موارد زیر را می‌توان به عنوان علائم اولیه اختلال روان در نظر گرفت:

- کم یا زیاد خوابیدن

- کمبود انرژی

- در فکر آسیب رساندن به خود و یا دیگران

- ناتوانی در دور کردن افکار و خاطراتی که تکرار می‌شوند

- کناره‌گیری از دوستان، همکاران و خانواده

- دردهای بی‌دلیل

- تجربه‌ی احساسات منفی

- فریاد زدن و دعوا با اعضای خانواده و دوستان

- ناتوانی در انجام کارهای روزانه از قبیل رفتن به محل کار، آشپزی و غیره

- احساس ناامیدی

- شنیدن صداهایی که وجود ندارند

- احساس بی‌اهمیت بودن دنیا

- احساس گیج شدن

- مصرف سیگار و یا مواد مخدر به صورت مداوم

- پرخوری و یا کم خوری

چند توصیه درباره سلامت روان

1- اگر پس از 24 ساعت همچنان موضوعی موجب آزار شما شد، ظرف مدت 48 ساعت در رابطه با آن صحبت کنید.

2- همواره توجه داشته باشید که داشتن روزهای بد به این معنی نیست که کل زندگی شما بد است.

3- عذرخواهی به دلیل ابزار احساساتتان را متوقف کنید چرا که با این کار خودتان را متقاعد می‌کنید که احساسات شما ارزشمند نیستند.

4- با خودتان به گونه‌ای رفتار کنید که انگار مسئول مراقبت از خود می‌باشید.

5- به خاطر بسپارید که آن قضاوت کننده منتقد که در سرتان است، همیشه به شما راست نمی‌گوید.

6- مغز شما نمی‌تواند همزمان هم اضطراب داشته باشد و هم شکرگزار باشد، پس در روز زمانی را به نیایش و شکرگزاری اختصاص دهید تا تمرکز از روی نداشته‌هایتان کاهش یابد و اضطراب‌تان فروکش کند.

تا این‌جا با مفهوم سلامت روان، علائم آن و غیره آشنا شدید در ادامه با نکات اصلی که در افزایش بهداشت روان تاثیر بسیاری دارند آشنا خواهید شد.

- خواب کافی داشته باشید.

- به دیگران کمک کنید.

- به انجام فعالیت‌های سازنده بپردازید.

- در صورت نیاز از دیگران کمک بگیرید.

- مثبت فکر کنید.

- به دنبال ایجاد ارتباطات بامعنا در زندگی باشید.

- به انجام فعالیت‌های جسمانی بپردازید.

با رعایت نکات فوق در زندگی آرامش و رضایت بیشتری خواهید داشت.

در پایان

سلامت روان به اندازه سلامت جسمی مهم است بنابراین همه‌ی ما باید همیشه در راستای حفظ و ارتقای سلامت روان خود تلاش کنیم. هر زمانی که توانستیم خوب فکر کنیم، تصمیم بگیریم، احساس کنیم و به موقع راجع به موضوعی از خود واکنش نشان دهیم می‌توانیم ادعا کنیم که از نظر روانی فرد سالمی هستیم. پس اگر فاقد این خصوصیات باشیم و یا اختلالی به صورت ناگهانی در ما پدید آید باید آن را جدی بگیریم و به دنبال درمان آن باشیم تا بتوانیم حس آرامش و رضایت را مجددا تجربه کنیم.