وجود سیستم ایمنی برای بقای انسان ضروری است. بدون سیستم ایمنی، بدن ما نمی تواند با باکتری ها، ویروس ها، انگل ها و سایر عوامل بیماری زا مقابله کند. سیستم ایمنی بدن که از تعداد زیادی سلول و بافت تشکیل شده، دائما در حال جستجوی عوامل بیماری زا و از بین بردن آن ها است. این سیستم که در سراسر بدن گسترش پیدا کرده، می تواند بافت های طبیعی انسان را از سایر بافت ها تشخیص دهد. همچنین قادر است سلول های مرده را شناسایی و پاکسازی نماید. با ما همراه باشید تا با بخش های مختلف سیستم ایمنی بدن و کارکرد هر یک از آن ها بیشتر آشنا شوید.

نقش گلبول های سفید در سیستم ایمنی بدن

گلبول های سفید خون که به آن ها لکوسیت هم گفته می شود، در عروق خونی و عروق لنفاوی یافت می شوند. گلبول های سفید دائما به دنبال عوامل بیماری زا می گردند و در هنگام مواجهه با آن ها شروع به تکثیر و ارسال سیگنال به سایر سلول ها می کنند تا آن ها هم همین کار را انجام دهند.

گلبول های سفید خون در نقاط مختلف بدن که به آن ها اندام لنفاوی می گویند، ذخیره می شوند. این اندام ها شامل موارد زیر می شوند:

- تیموس:

غده ای که بین ریه ها و زیر گردن قرار دارد.

-  طحال:

اندامی که در سمت چپ بالای شکم قرار داشته و خون را تصفیه می کند.

- مغز استخوان:

در مرکز استخوان ها قرار داشته و در تولید گلبول های قرمز هم نقش دارد.

- غدد لنفاوی:

غدد کوچکی که در سراسر بدن وجود داشته و توسط عروق لنفاوی به یکدیگر متصل می شوند.

گلبول های سفید خون به 2 دسته اصلی تقسیم می شوند:

فاگوسیت ها

فاگوسیت ها که بخش مهمی از سیستم ایمنی را تشکیل می دهند، عوامل بیماری زا را بلعیده و آن ها را از بین می برند. فاگوسیت ها انواع مختلفی دارند که عبارتند از:

نوتروفیل ها

40 تا 60 درصد گلبول های سفید از نوتروفیل ها تشکیل شده است. این سلول های مهم باکتری ها را از بین می برند.

مونوسیت ها

بزرگترین نوع گلبول های سفید هستند که نقش های متعددی را بر عهده دارند.

ماکروفاژها

این سلول ها دائما در حال جستجو برای پیدا کردن عوامل بیماری زا و همچنین سلول های مرده و در حال مرگ هستند.

ماست سل ها

این سلول ها در سیستم ایمنی بدن کارهای زیادی انجام می دهند. به عنوان مثال، به بهبود زخم ها و دفاع در برابر عوامل بیماری زا کمک می کنند.

لنفوسیت ها

لنفوسیت ها از اجزای مهم سیستم ایمنی بوده و به بدن کمک می کنند که عوامل بیماری زای قبلی را به خاطر سپرده و در صورت مواجهه مجدد، آن ها را تشخیص دهد. لنفوسیت ها در مغز استخوان تولید می شوند. بعضی از آن ها در مغز استخوان باقی مانده و به لنفوسیت های B یا سلول های B تبدیل می شوند. اما تعدادی از آن ها به غده تیموس رفته و در آنجا به لنفوسیت های T یا سلول های T تبدیل می شوند.

لنفوسیت های B برای از بین بردن عوامل بیماری زا آنتی بادی تولید می کنند. لنفوسیت های T هم سلول های آسیب دیده بدن را از بین می برند؛ همچنین نوع خاصی از آن ها که سلول های T کمک کننده نامیده می شوند، پاسخ ایمنی لنفوسیت های B و سایر لنفوسیت های T را کنترل می کنند.

نحوه عملکرد سیستم ایمنی بدن

سیستم ایمنی باید بتواند سلول های بدن را از آنتی ژن ها تشخیص دهد. این کار با تشخیص پروتئین هایی که روی سطح همه سلول ها وجود دارد، انجام می شود. به هر ماده ای که بتواند سیستم ایمنی و پاسخ ایمنی را تحریک کند، آنتی ژن گفته می شود. در بیشتر موارد، آنتی ژن یک باکتری، قارچ، ویروس، سم یا جسم خارجی است. اما سلول های بدن هم اگر معیوب یا مرده باشند، می توانند نقش آنتی ژن را ایفا کنند. طیف وسیعی از سلول ها با هم کار می کنند تا بتوانند آنتی ژن ها را به عنوان یک عامل مهاجم و بیماری زا شناسایی کنند.

نقش لنفوسیت های B در سیستم ایمنی بدن

 هنگامی که لنفوسیت های B موفق به تشخیص آنتی ژن می شوند، شروع به ترشح آنتی بادی می کنند. آنتی بادی ها، پروتئین هایی هستند که به آنتی ژن های خاصی متصل می شوند. هر سلول B یک آنتی بادی خاص می سازد. به عنوان مثال، ممکن است یکی از آن ها علیه باکتری ایجاد کننده بیماری پنومونی (ذات الریه) آنتی بادی بسازد و سلول دیگر ویروس سرماخوردگی را شناسایی کند. آنتی بادی ها بخشی از خانواده بزرگ ایمونوگلوبولین ها به شمار می روند. ایمونوگلوبولین ها دسته ای از مواد شیمیایی هستند که در سیستم ایمنی بدن نقش های زیادی را بر عهده دارند:

ایمونوگلوبولین G یا IgG:

میکروب ها را مشخص می کند تا سایر سلول ها بتوانند آن ها را تشیخص داده و از بین ببرند.

ایمونوگلوبولینM  یا IgM:

در از بین بردن باکتری ها نقش دارد.

ایمونوگلوبولین A یا IgA:

در مایعات بدن از جمله اشک و بزاق وجود داشته و از دروازه های بدن محافظت می کند.

ایمونوگلوبولین E یا IgE:

از بدن در برابر انگل ها محافظت کرده و در بروز آلرژی نقش دارد.

ایمونوگلوبولین D یا IgD:

به لنفوسیت های B کمک می کند که پاسخ ایمنی را شروع کنند.

آنتی بادی ها به آنتی ژن ها متصل می شوند، اما آن ها را از بین نمی برند. به عبارت دیگر، آن ها را برای مرگ مشخص می کنند. سایر سلول ها از جمله فاگوسیت ها وظیفه از بین بردن آنتی ژن ها را بر عهده دارند.

بیشتر بخوانید: علائم و نشانه های سینوزیت

نقش لنفوسیت های T در سیستم ایمنی بدن

در سیستم ایمنی بدن انواع مختلفی از لنفوسیت های T وجود دارد که عبارتند از:

سلول های T کمک کننده (Th cells):

این سلول ها در هماهنگ کردن پاسخ ایمنی نقش دارند. بعضی از آن ها با سایر سلول ها ارتباط برقرار می کنند و بعضی از آن ها هم لنفوسیت های B را تحریک می کنند تا آنتی بادی بیشتری تولید کنند.

سلول های T کشنده (لنفوسیت های T سیتوتوکسیک):

این سلول ها همان طور که از نام آن ها مشخص است، به سایر سلول ها حمله می کنند. سلول های T کشنده در از بین بردن ویروس ها بسیار مفید هستند. آن ها بخش کوچکی از ویروس هایی که روی قسمت خارجی سلول های آلوده قرار دارند را شناسایی کرده و این سلول ها را از بین می برند.

ایمنی

سیستم ایمنی افراد با هم متفاوت است. اما به عنوان یک قاعده کلی، سیستم ایمنی در دوران بزرگسالی قوی تر می شود. چون یک فرد بزرگسال در معرض عوامل بیماری زای بیشتری قرار گرفته و در بدن او ایمنی بیشتری ایجاد شده است. به همین دلیل است که نوجوانان و بزرگسالان در مقایسه با کودکان کمتر بیمار می شوند.

پس از اینکه یک آنتی بادی توسط سیستم ایمنی تولید شد، یک نسخه از آن در بدن باقی می ماند. در نتیجه، اگر مجددا همان آنتی ژن وارد بدن شود، سیستم ایمنی می تواند با سرعت بیشتری با آن مقابله کند. به همین دلیل، به بعضی بیماری ها مثل آبله مرغان فقط یک بار مبتلا می شوید. چون بدن آنتی بادی این بیماری را ذخیره کرده و برای مقابله با آن آماده است. به این پدیده، ایمنی گفته می شود.  به طور کلی، 3 نوع ایمنی می تواند در بدن انسان رخ دهد:

ایمنی ذاتی

همه ما با سطحی از ایمنی نسبت به عوامل بیماری زا متولد می شویم. سیستم ایمنی بدن انسان مانند بسیاری از حیوانات، از روز اول در حال مبارزه با مهاجمان است. این نوع ایمنی که به آن ایمنی ذاتی گفته می شود، موانع خارجی بدن ما از جمله پوست و غشای مخاطی گلو و روده را شامل می شود. این موانع، اولین خط دفاعی بدن در برابر عوامل بیماری زا محسوب می شوند. ایمنی ذاتی، غیر اختصاصی است و اگر عامل بیماری زا بتواند از این سد عبور کند، ایمنی اکتسابی ایجاد می شود.

ایمنی اکتسابی

این ایمنی با گذشت زمان در بدن انسان ایجاد می شود. هنگامی که بیمار می شویم یا واکسن می زنیم، مجموعه ای از آنتی بادی ها علیه عوامل بیماری زای مختلف در بدن تولید می شود. گاهی اوقات به این نوع ایمنی، خاطره ایمنی می گویند؛ چون سیستم ایمنی بدن می تواند مهاجمان قبلی را به خاطر آورد.

ایمنی غیرفعال

این نوع ایمنی از یک منبع دیگر وام گرفته شده، اما بعد از مدتی از بین می رود. به عنوان مثال، نوزاد قبل از به دنیا آمدن از طریق جفت و بعد از تولد از طریق شیر مادر آنتی بادی هایی را از مادر دریافت می کند. این امر در سال های ابتدایی زندگی از نوزاد در برابر بعضی از عفونت ها محافظت می کند.

ایمنی و واکسیناسیون

واکسیناسیون، آنتی ژن ها یا عوامل بیماری زای ضعیف شده را به گونه ای به سیستم ایمنی بدن معرفی می کند که فرد بیمار نشود، اما سیستم ایمنی او آنتی بادی تولید کند. با توجه به اینکه بدن یک نسخه از آنتی بادی ها را ذخیره می کند، می تواند در آینده با این عوامل بیماری زا مقابله نماید.

اختلالات سیستم ایمنی

سیستم ایمنی بدن بسیار پیچیده بوده و ممکن است از راه های مختلف عملکرد آن مختل شود. اختلالات سیستم ایمنی به 3 دسته تقسیم می شود:

نقص ایمنی

اگر عملکرد یک یا چند قسمت از سیستم ایمنی متوقف شود، نقص ایمنی ایجاد می شود. عواملی مثل افزایش سن، چاقی و مصرف نوشیدنی های الکلی می توانند در بروز این مشکل نقش داشته باشند. در کشورهای در حال توسعه، سوء تغذیه علت شایع نقص سیستم ایمنی محسوب می شود. بیماری ایدز، یک نمونه نقص ایمنی اکتسابی است. در بعضی موارد مثل بیماری گرانولوماتوز، نقص ایمنی می تواند به ارث برسد. در این بیماری فاگوسیت ها نمی توانند به درستی وظایف خود را انجام دهند.

بیماری های خود ایمنی

در مبتلایان به بیماری های خود ایمنی (اتوایمیون) سیستم ایمنی به اشتباه به جای عوامل بیماری زا یا سلول های معیوب، سلول های سالم را هدف قرار می دهد. به عبارت دیگر، سیستم ایمنی نمی تواند سلول های سالم بدن و عوامل مهاجم را از هم تشخیص دهد. سلیاک، دیابت نوع 1، روماتیسم و بیماری گریوز، نمونه هایی از بیماری های خود ایمنی محسوب می شوند.

حساسیت بیش از حد

در این شرایط، سیستم ایمنی بدن بیش از حد واکنش نشان داده و در نتیجه به بافت سالم آسیب وارد می کند. شوک آنافیلاکسی، نمونه ای از این مشکل است که طی آن بدن به شدت به یک ماده حساسیت زا واکنش نشان می دهد. اگر شوک آنافیلاکسی به سرعت درمان نشود، می تواند باعث مرگ شود.

راه های تقویت سیستم ایمنی بدن

اصلاح سبک زندگی می تواند به سیستم ایمنی بدن برای مبارزه با عفونت ها و بیماری ها کمک کند:

رژیم غذایی سالم:

شما باید در برنامه غذایی خود مقدار زیادی میوه، سبزی، حبوبات، غلات کامل، پروتئین‌ بدون چربی و چربی های سالم مصرف کنید. استفاده از غذاهای حاوی ویتامین B6 (مرغ، ماهی سالمون، موز و سبزیجات سبز رنگ)، ویتامین C (مرکبات، گوجه فرنگی، کلم بروکلی و اسفناج) و ویتامین E (بادام، تخمه آفتابگردان و اسفناج) باعث بهبود عملکرد این سیستم می شود.

ورزش منظم:

فعالیت بدنی با تقویت گردش خون به انتقال سلول های ایمنی در بدن کمک می کند. بنابراین، سعی کنید هر روز حداقل 30 دقیقه ورزش متوسط تا شدید انجام دهید.

نوشیدن آب:

لنف که سلول های ایمنی را به نقاط مختلف بدن منتقل می کند، عمدتا از آب تشکیل شده است. کم آبی بدن حرکت لنف را کند کرده و گاهی اوقات به بروز اختلال در سیستم ایمنی منجر می شود.

خواب کافی:

در هنگام خواب فعالیت های مهم زیادی در بدن اتفاق می افتد. به عنوان مثال، مولکول هایی که با عفونت ها مقابله می کنند در هنگام خواب ایجاد می شوند.

کاهش استرس:

استرس مزمن باعث سرکوب سیستم ایمنی بدن می شود و احتمال ابتلا به عفونت یا بیماری را افزایش می دهد. یوگا، مدیتیشن، تنفس عمیق و ورزش به کاهش استرس و پیشگیری از ایجاد یک سیستم ایمنی ضعیف کمک می کنند. اگر این راهکارها موثر نبودند، باید به مشاور مراجعه کنید.