سیل به سرریز شدن آبی یا به نوعی طغیان کردن آب گفته می شود که موجب غرق شدن یا زیر آب رفتن گستره ای از زمین‌ هایی که در حالت عادی خشک هستند می‌گردد. همچنین به جریان حاصل از جزر و مد نیز می توان سیل گفت. این موضوع در حوزه آب ‌شناسی بسیار حائز اهمیت بوده و در کشاورزی، مهندسی عمران و بهداشت عمومی دارای توجه کلیدی است. بشر با تاثیرگذاری خود بر محیط زیست، مانند تغییر کاربری اراضی از طریق جنگل‌زدایی و از بین بردن تالاب‌ها، تغییر دادن مسیر اصلی آبراهه ‌ها با ساختن خاک ‌دیوار، موجب تولید سیل شده است و گذشته از این ها مشکلات اساسی‌تری وجود دارند مانند تغییر اقلیم و افزایش سطح آب دریاها، که غالبا سبب افزایش شدت و دفعات وقوع سیل می‌گردند. سیل‌ ها غالبا باعث آسیب زدن به خانه ‌ها و فعالیت ‌های تجاری واقع شده در حریم طبیعی رودخانه ‌ها می‌شوند. با وجود اینکه آسیب ناشی از سیل ‌های رودخانه ‌ای با فاصله گرفتن از رودخانه کاهش می‌یابد، به دلیل وجود زمین های هموار و حاصل خیز و سهولت رفت و آمد از طریق رودخانه، مردم به طور سنتی علاقه دارند در کنار رود ها ساکن شوند.

این نکته را به یاد داشته باشید که امروزه مجموعه اقدامات و دخالت های انسان در طبیعت باعث شده تا در مناطقی سیل ایجاد شود که تا به حال در آن جا هیچ اثری از سیل و احتمالات نبوده و این نشان دهنده ی عمق فاجعه است! به طور مثال این اقدامات شامل ساخت و ساز و ساختمان سازی در دشت های سیلابی است. زیرا برای ساختمان سازی ما مستلزم این هستیم که پوشش گیاهی را از بین ببریم، در نهایت مقدار آبی که می تواند وارد زمین شده و نفوذ یابد کاهش یافته و بر میزان آب سطحی افزوده می شود. بنابراین حجم زیادی از آب به یک باره آزاد شده و طغیان ایجاد می کند از نگاهی دیگر با افزایش فرسایش، رسوباتی به وجود می‌آورد که با برجای گذاشتن آنها ظرفیت بستر اصلی رود کاهش می‌یابد.

سیل و مرگ

سالانه افراد زیادی به دلیل گیر کردن در سیل جان خود را از دست می دهند و این یک واقعیت تاسف برانگیز است زیرا بسیاری از این سیل ها در نتیجه ی اقدامات بشر ایجاد شده و مسبب آن ما انسان ها هستیم. برای از بین بردن این مشکلات و حذف آمار مرگ ناشی از سیل نیاز مند مدیریت صحیح و کارآمد هستیم تا بتوانیم به نحو احسن از بروز این گونه مشکلات جلوگیری به عمل آوریم.

سیل و آثار مخربش و تخریب همه ی آنچه بر سر راهش قرار دارد

خسارات ناشي از سيل به پوشيده شدن زمين از آب و نيز فشار خود آب ارتباط دارد. اما به طور کلی سیل می تواند نواحی مختلفی را مورئ تخریب قرار دهد که به شرح زیر می باشد:

سیل به راحتی پل‎ها، جاده‎ها، زمين‎ هاي كشاورزي، چاه ‎ها و قنات ‎ها، بند ها و سد ها، منازل مسكوني را تخریب می کند و همچنین موجب ایجاد آلودگي در آب، از بين رفتن محصولات و حيوانات اهلي (سوء تغذيه) آسيب به مكان‎هاي بهداشتي و ارتباطي می شود. همچنین این امکان وجود دارد که سيل لوله‎ هاي آب يا فاضلاب را جا به ‎جا كند.  گاهی اوقات سیل تأسيسات تصفيه آب و تلمبه خانه‎ ها را زير آب می برد و گل و لاي داخل تلمبه‎ ها، موتورها و ساير تجهيزات می شود كه اين موضوع موجب تعميرات گران و وقت‎گيري خواهد شد. آسيب رسیدن به ساختمان‎ هايی که نقش حفاظت از چاه ‎ها و چشمه ها را دارند ممكن است منجر به آلودگي آب آشاميدني شود. تأسيسات تصفيه فاضلاب و لوله ‎هاي خروج فاضلاب بيش از موارد دیگر در معرض صدمات سيل قرار مي‎گيرد. به علت بالا آمدن سطح آب در زمان وقوع سیل انواع زباله در نقاط مختلف پخش مي‎شوند كه جمع‎آوري و دفع آنها مشكلی بسیار جدی و مهم است. و از طرفی جمع شدن زباله و فضولات باعث افزوده شدن مگس و جوندگان و حشرات موذی مي‎گردد.

حتی در هنگام وقوع سيل خطر آتش‎سوزي نيز افزايش مي‎يابد زیرا با وقوع سیل و بالا آمدن سطح آباین امکان وجود دارد که مخازن نفت يا بنزين واژگون شوند و يا ورود آب به مخازن سبب پخش شدن آنها در منطقه وسيعي گردد. گاهی اوقات اتصال در شبكه ی برق ساختمان ‎هايي كه زير آب رفته ‎اند، موجب تولید آتش و  آتش‎سوزي و برق‎گرفتگي مي‎شود.

و مشکلاتی دیگر که جبران آنها کاری سخت و بسیار دشوار است!

حال می خواهیم بدانیم چگونه سیل ایجاد می شود؟

در مواقعی که بارش باران و برف صورت می گیرد، مقداری از آن آب جذب خاک و گیاهان شده و درصدی تبخیر می‌شود و باقی‌مانده ی آن آب جاری شده و به آن رواناب می گویند. سیل زمانی اتفاق می افتد که خاک و گیاهان نتوانند بارش را جذب نموده و در نتیجه کانال طبیعی رودخانه توان و قدرت گذردهی روانابی که ایجاد شده است را نداشته باشد. بطور میانگین حدودا ۳۰ درصد بارندگی تبدیل به رواناب می‌شود که این میزان با ذوب برف افزایش می‌یابد. سیلاب ‌های رودخانه ای غالبا ناشی از بارش‌ های شدید باران اند که در برخی موارد با ذوب برف نیز همراه می‌شود. در حقیقت وظیفه ی اصلی ما ساختن راه هایی است که به عنوان سد و حفاظ در برابر ایجاد رواناب عمل کند مثل ایجاد پوشش گیاهی مناسب با کاشتن گیاهان در مناطق مستعد سیل. محققان عامل اصلی ایجاد سیل را ریزش باران بیش از اندازه ی نرمال طی زمان کوتاه می دانند. وقتی این وضعیت ایجاد شود رود‌ها این وظیفه را به عهده دارند تا آب های اضافی را به داخل اقیانوس ها یا دریاها بریزند. اما هنگامی که مقدار آب بیش از حد عادی باشد امکان طغیان و ایجاد سیل وجود دارد. به جز باران‌های شدید جاری شدن آب اقیانوس‌ها به محل‌های مسکونی می تواند از موارد ایجاد سیلاب باشد که این اتفاق ممکن است به خاطر وزش باد‌های خاص ایجاد شود و یا آنکه سونامی که همان زمین‌لرزه زیر آب اقیانوس‌هاست باعث بوجود آمدن سیل شود.

چگونه سیل را مهار کنیم

۱- سیستم ‌های هشداردهنده سیل

سیستم‌ هایی برای هشدار دادن سیل وجود دارد که این سیستم ها می‌توانند زمان بیشتری برای انجام اقدامات در هنگام سیل برای ما ایجاد کنند در واقع می توان گفت برای ما زمان می خرد این سیستم ها با هشدار پیشگیرانه و از پیش برنامه‌ریزی شده نیز می‌توانند تاثیرات ناشی از وقوع سیل را به طور قابل ملاحظه ای کاهش دهند. بریتانیا از کشورهایی است که در این زمینه اقدامات جدی انجام داده و سیستم ‌های هشدار دهنده سیل خود را به مرور زمان تقویت کرده است.

2- ایجادتغییر در ساختار منازل و محل کار

یکی از مهندسان غربی تاکید دارد که ما باید بر روی «انعطاف‌پذیری در مقابل سیل» تمرکز کنیم نه طرح‌ های دفاع در برابر سیل. او بتن‌ سازی کف و جایگزینی موادی مانند MDF و گچ تخته با مواردی قدرتمند و مقاوم در برابر تخریب توصیه می‌کند. پیشنهاد او این است که ما باید سیل را بپذیریم و با سیل زندگی کنیم پس باید آمادگی رویارویی با سیل را داشته باشیم. پیشنهاد وی در این زمینه، ساخت خانه‌ های ضد آب و انتقال سوکت ‌های الکتریکی به مکان ‌های بالاتر بر روی دیوارها است.

۳- ساخت و ساز سازه ‌ها با ارتفاعی که بالاتر از سطح سیل است.

بهتر است تمام ساختمان ‌های جدید، یک متر بالاتر از سطح زمین ساخته شوند زیرا در این صورت از آسیب‌های سیل در امان اند. مقابله در برابر سیل باید با به کارگیری روش ‌های نوآورانه ‌ای برای کاهش خطر بلایای طبیعی باشد.

۴- تغییر اقلیم (climate change)

تغییر اقلیم می تواند جهان را نابود کند! باید برای این موضوع به طور رسمی و جدی تدابیری بیاندیشیم زیرا نه تنها ایجاد سیلاب بلکه خشکسالی و دیگر مسائل از تغییر اقلیم ناشی می شوند.

۵- هزینه‌ های مقابله در برابر سیل

برای آسیب دیدگان سیل بایدهزینه‌ های خاصی اختصاص داده ‌شود و در واقع برای بهبود عملکرد در برابر وقوع سیل باید این ارقام تغییر کنند.

۶- حفاظت از تالاب ‌ها و معرفی گیاهان و درختان در مهار سیل

تالاب‌ ها می‌توانند سرعت جاری شدن سیلاب را کاهش دهند و شبیه به یک اسفنج‌، رطوبت را در خود نگه می دارند، اما گاها این مناطق به دلیل توسعه کشاورزی و ساخت و ساز مورد تخریب قرار می گیرند..

۷-  رودخانه ‌ها باید به حالت طبیعی خود باز گردند.

به طور معمول کانال ‌های رودخانه در طول زمان به منظور بهبود قابلیت حمل و نقل مناسب تغییر کرده‌اند. اگر این کانال‌ها به صورت طبیعی خود بازگردند جریان سیلاب را کاهش خواهد یافت.

8-  بهبود بخشیدن شرایط خاک

اگر خاک به طور نامناسب مدیریت شود، و یا ماشین‌آلات و سم حیوانات موجب سبب فشردگی خاک شود نفوذ در خاک کاهش پیدا کرده و سیلاب جریان پیدا می کند. در نتیجه باید مراقب خاک باشیم.

9- ساخت و تعبیه موانع در مسیر سیلاب ها

در برخی کشور ها یک سری موانع متحرک وجود دارد که از آن ها می توان در مسیر خطر سیل استفاده کرد و سیلاب را مهار کرد. این موانع موقت اند و  می‌توانند به یک روش دفاعی دائم در برابر سیلاب نیز تبدیل شود.