به کاهش گلوکز خون (قند خون) هیپوگلیسمی یا افت قند خون می گویند. هیپوگلیسمی بیماری نیست، اما می تواند نشان دهنده وجود یک مشکل در بدن باشد. تمام سلول های بدن، از جمله سلول های مغز، برای عملکرد خود به انرژی نیاز دارند. گلوکز انرژی مورد نیاز سلول ها را تامین می کند و هورمون انسولین به سلول ها کمک می کند که آن را جذب و استفاده کنند. در موارد شدید، افت قند خون ممکن است به کما و مرگ منجر شود عوامل مختلفی باعث افت قند خون می شوند، اما این وضیعت معمولا در اثر واکنش به مصرف داروهای ضد دیابت و انسولین تزریقی رخ می دهد.

هیپوگلیسمی چیست؟

هیپوگلیسمی زمانی اتفاق می افتد که گلوکز یا قند کافی در خون وجود نداشته باشد. معمولا هنگامی که سطح قند خون به زیر 70 میلی گرم در دسی لیتر (mg/dl)  می رسد، علائم افت قند خون ظاهر می‌شود. با این حال، این عدد می تواند بین افراد مختلف، متفاوت باشد. افرادی که به طور مکرر دچار افت قند خون می‌شوند می توانند از یک دستگاه کوچک و قابل حمل به نام گلوکومتر برای اندازه گیری قند خون استفاده کنند.

علائم افت قند خون

افراد مبتلا به هیپوگلیسمی خفیف علائم زیر را تجربه می کنند:

- گرسنگی

- خستگی

- لرزش

- تعریق

- تپش قلب

- ضربان قلب سریع یا نامنظم

- سرگیجه و ضعف

- حالت تهوع

اما افت شدید قند خون با بروز علائم زیر همراه است:

- گیجی

- تشنج

- غش کردن

- کما

عوارض افت قند خون

اگر هیپوگلیسمی درمان نشود، به بروز مشکلات زیر منجر می‌ شود:

- مشکل در غذا خوردن یا نوشیدن

- تشنج

- از دست دادن هوشیاری

- کما

هیپوگلیسمی شدید می تواند خطرناک بوده و در موارد نادر باعث مرگ شود. فردی که به طور مرتب افت قند خون را تجربه می کند، ممکن است متوجه علائم هشداردهنده نشود. این موضوع احتمال بروز عوارض شدید و احتمالا کشنده را افزایش می دهد.

دلایل افت قند خون

دلایل زیر در بروز هیپوگلیسمی نقش دارند:

- دریافت ناکافی غذا:

ناشتا بودن یا حذف یک وعده غذایی ممکن است به افت قند خون منجر شود. نخوردن کربوهیدرات کافی هم می تواند باعث کاهش سطح قند خون شود.

- افزایش فعالیت:

افزایش میزان فعالیت بدنی می تواند سطح قند خون را برای مدتی کاهش دهد، به خصوص در افراد مبتلا به دیابت نوع 1.

- مصرف بعضی از داروها:

کینین، دارویی که از مالاریا جلوگیری می کند، ممکن است باعث افت قند خون شود. دوزهای بالای سالیسیلات (داروی بیماری روماتیسم) و پروپرانولول (داروی فشار خون بالا) هم باعث کاهش سطح قند خون می شوند. علاوه بر این، اگر فرد سالم از داروهای دیابت استفاده کند، دچار هیپوگلیسمی می شود.

- مصرف الکل:

نوشیدن مقادیر زیاد الکل باعث می شود که کبد ترشح گلوکز ذخیره شده را به داخل جریان خون متوقف کند.

- بعضی از بیماری های کبدی:

هپاتیت ناشی از دارو می تواند به افت قند خون منجر شود.

- اختلالات کلیوی:

افراد مبتلا به بیماری های کلیوی ممکن است در دفع داروها مشکل داشته باشند. این موضوع باعث افت قند خون می شود.

- انسولینوما:

وجود تومور در پانکراس (لوزالمعده) باعث می شود که این  اندام بیش از حد انسولین تولید کند و در نتیجه قند خون کاهش یابد.

- مشکلات غدد درون ریز:

بعضی از اختلالات غدد فوق کلیوی و غده هیپوفیز در ابتلا به افت قند خون نقش دارند. بروز این مشکل در کودکان شایع تر از بزرگسالان است.

- هیپوگلیسمی واکنشی:

در این شرایط، پانکراس بعد از صرف غذا انسولین زیادی تولید می کند.

- تومورها:

به ندرت، وجود تومور در بخش های مختلف بدن (به غیر از پانکراس) می تواند باعث افت قند خون شود.

- بیماری شدید:

بعضی از بیماری ها مانند سرطان می توانند بسیاری از اندام ها از جمله پانکراس را تحت تاثیر قرار دهند و باعث کاهش سطح قند خون شوند.

تنظیم قند خون

دستگاه گوارش کربوهیدرات های غذا را تجزیه می کند. گلوکز به عنوان منبع اصلی انرژی بدن، یکی از مولکول هایی است که از تجزیه کربوهیدرات ها تولید می شود. گلوکز پس از خوردن غذا وارد جریان خون می شود. انسولین، هورمونی که توسط پانکراس تولید می شود، به سلول‌ های بدن اجازه می ‌دهد که گلوکز را جذب کنند. بنابراین، حتی اگر مقدار زیادی گلوکز در جریان خون وجود داشته باشد، سلول ‌ها بدون انسولین نمی توانند گلوکز را جذب کرده و از آن برای تولید انرژی مورد نیاز خود استفاده کنند.

پس از صرف غذا، پانکراس به طور خودکار مقدار مناسب انسولین را به داخل خون ترشح می کند تا به سلول ها اجازه دهد گلوکز کافی را از جریان خون جذب کنند. با ورود گلوکز به سلول ها، سطح قند خون کاهش می یابد. گلوکز اضافی به شکل گلیکوژن در کبد و عضلات ذخیره می شود. بدن می تواند بعدا که به انرژی بیشتری نیاز داشت، از این گلوکز ذخیره شده استفاده کند. زمانی که قند خون بالا می رود، انسولین مسؤول بازگرداندن آن به حالت طبیعی است.

اگر به دلیل غذا نخوردن میزان قند خون کاهش یابد، پانکراس هورمون گلوکاگون ترشح می کند. گلوکاگون هورمونی است که باعث تجزیه گلیکوژن ذخیره شده به گلوکز می شود. بدن گلیکوژن را وارد جریان خون می کند و سطح گلوکز را دوباره بالا می برد. اگر بیماران دیابتی بیش از نیاز بدن انسولین تزریق کنند، سلول ها مقدار زیادی گلوکز از جریان خون جذب می کنند و در نتیجه بیمار دچار افت قند خون می شود.

دیابت و افت قند خون

بیماری دیابت انواع مختلفی دارد که دیابت نوع 1 و دیابت نوع 2 رایج ترین آن ها هستند.در مبتلایان به دیابت نوع 1 به دلیل آسیب سلول های پانکراس بدن نمی تواند انسولین تولید کند. در دیابت نوع 2 سلول های بدن به درستی به انسولین پاسخ نمی دهند یا ممکن است پانکرا انسولین کافی ترشح نکند. در هر دو نوع دیابت، سلول ها انرژی کافی از گلوکز دریافت نمی کنند.

افراد مبتلا به دیابت نوع 1 و بعضی مبتلایان به دیابت نوع 2 به مصرف انسولین یا سایر داروها برای کنترل سطح قند خون نیاز دارند. اگر دوز انسولین تزریقی بیش از حد بالا باشد، سطح قند خون به شدت کاهش می یابد و بیمار به افت قند خون دچار می شود. علاوه بر انسولین، دو داروی دیگر دیابت یعنی  سولفونیل اوره و مگلیتینید هم می توانند به افت قند خون منجر شوند. ورزش بیش از حد یا غذا نخوردن از سایر دلایلی هستند که می توانند باعث افت قند خون در افراد دیابتی شوند.

درمان افت قند خون

فردی که متوجه علائم هیپوگلیسمی می شود باید 15 تا 20 گرم کربوهیدرات یا گلوکز مصرف کند، مانند:

- یک عدد قرص گلوکز

- یک حبه قند

- یک عدد آبنبات

- یک لیوان آبمیوه

بعد از 15 دقیقه باید سطح قند خون اندازه گیری شود. اگر هنوز قند خون پایین است، باید یک میان وعده دیگر مصرف شود. این کار باید تا زمانی که سطح قند خون به محدوده طبیعی برگردد، تکرار شود. پس از این، فرد می تواند از کربوهیدرات هایی که با سرعت کمتری هضم و جذب می شوند مانند غلات، نان، برنج یا میوه استفاده کند.

زمانی که سطح قند خون پایین است، باید از رانندگی کردن اجتناب شود. چون این کار خطرناک است و احتمال تصادف را افزایش می دهد. افرادی که دچار هیپوگلیسمی شده اند، باید قبل از رانندگی منتظر بمانند تا سطح قند خون آن ها به محدوده طبیعی برگردد. اگر فرد هنگام رانندگی علائم افت قند خون را تجربه کرد، باید با احتیاط خودرو را متوقف کرده و سطح قند خون خود را بررسی کند.

درمان افت قند خون در افراد دیابتی

افراد مبتلا به دیابت می توانند از قانون 15:15 پیروی کنند. آن ها باید قند خون خود را چک کرده و هیپوگلیسمی را با دریافت 15 گرم کربوهیدرات درمان کنند. سپس 15 دقیقه صبر کنند و میزان قند خون را دوباره بررسی کنند. اگر سطح قند خون همچنان پایین است، بیماری باید این روند را تکرار کند. یعنی مقداری کربوهیدرات بخورد، حدود 15 دقیقه صبر کند و سپس دوباره قند خون خود را چک کند. در افراد مبتلا به دیابت رعایت نظم در دریافت وعده های غذایی می تواند به حفظ ثبات قند خون کمک کند.

درمان علائم شدید افت قند خون

اگر علائم شدید باشد و فرد نتواند خود را درمان کند، شخص دیگری باید گلوکاگون را به شکل تزریقی یا از راه بینی به او بدهد. معمولا افرادی که دچار افت قند خون می شوند، در عرض 5 تا 15 دقیقه هوشیاری خود را به دست می آورند، اما ممکن است پس از آن دچار حالت تهوع یا استفراغ شوند.

از دست دادن هوشیاری

اگر فرد هوشیاری خود را از دست بدهد، اطرافیان باید تزریق گلوکاگون را انجام دهند. اگر امکان این کار وجود ندارد، باید فورا با اورژانس (شماره 115) تماس گرفته شود. از قرار دادن غذا یا نوشیدنی در داخل دهان یک فرد بیهوش خودداری کنید. چون می تواند راه های هوایی را مسدود کند.

رژیم غذایی و افت قند خون

مبتلایان به دیابت و افرادی که به طور مکرر دچار افت قند خون می شوند، باید درباره یک رژیم غذایی مناسب با متخصص تغذیه مشورت کنند. معمولا رعایت نکات تغذیه ای زیر از بروز هیپوگلیسمی در افراد غیر دیابتی و بیماران دیابتی پیشگیری می کند:

- خوردن تنقلات سالم و وعده های غذایی کوچک هر سه ساعت یکبار در طول روز

- انتخاب غذاهای متنوع از جمله پروتئین، غذاهای حاوی چربی سالم و غذاهای پرفیبر

- محدود کردن غذاهای حاوی قند زیاد

بیشتر بخوانید: انواع کم خونی

پیشگیری از افت قند خون

پیشگیری از هیپوگلیسمی به علت اصلی بروز آن بستگی دارد. کنترل بیماری‌ ها و علل زمینه‌ ای می تواند به جلوگیری از بروز این مشکل کمک کند. توجه به نکات زیر به افرادی که دائما افت قند خون را تجربه می‌کنند، توصیه می ‌شود:

- برنامه درمانی:

پیروی از دستورالعمل های پزشک و مراجعه منظم به او ضروری است. نخوردن غذاهای مناسب یا مصرف نکردن داروها طبق دستور پزشک می ‌تواند باعث افت قند خون شود.

- اندازه‌ گیری سطح قند خون:

افراد در معرض خطر باید سطح قند خون خود را به طور منظم بررسی کنند و با نحوه شناسایی علائم هیپوگلیسمی آشنا شوند.

- ورزش:

یک تا دو ساعت قبل از ورزش قند خون خود را اندازه گیری کرده و اگر خیلی پایین است، یک وعده غذایی کوچک یا میان وعده غنی از کربوهیدرات بخورید. ورزش متوسط تا شدید می تواند تا 24 ساعت باعث کاهش قند خون شود. بنابراین، مهم است که قند خون خود را بلافاصله بعد از ورزش و سپس هر دو تا چهار ساعت یکبار تا زمانی که به خواب بروید، چک کنید. بلافاصله قبل از خواب از ورزش شدید خودداری کنید.

- مراقبت در هنگام بیماری:

در هنگام بیماری باید بیش از سایر زمان ها مراقب سطح قند خون خود باشید. برای مثال، استفراغ می تواند از جذب انرژی کافی توسط بدن جلوگیری کرده و باعث افت قند خون شود.

- آمادگی داشتن:

همیشه یک بطری آبمیوه شیرین یا یک آبنبات به همراه داشته باشید تا در صورت بروز علائم هیپوگلیسمی از آن ‌ها استفاده کنید.

- مطلع کردن اطرافیان:

کسانی که مستعد افت قند خون هستند، باید این موضوع را به دوستان، همکاران و اعضای خانواده اطلاع دهند.

اگر به دیابت مبتلا نیستید، سعی کنید با افزایش تعداد وعده های غذایی خود در طی روز از افت قند خون جلوگیری کنید. با این حال، این کار به عنوان یک استراتژی بلند مدت توصیه نمی شود. شما باید برای مشخص شدن علت بروز هیپوگلیسمی و درمان آن به پزشک مراجعه کنید.

کلام پایانی

هیپوگلیسمی که به آن افت قند خون هم گفته می شود، زمانی رخ می دهد که قند خون به زیر محدوده سالم (کمتر از 70 میلی گرم در دسی لیتر) کاهش می یابد. این مشکل بیشتر در افراد مبتلا به دیابت دیده می شود. اما ممکن است به دلیل مصرف بعضی داروها یا ابتلا به بعضی بیماری ها برای سایر افراد هم اتفاق بیفتد.

افت قند خون به بروز علائمی مانند سرگیجه و ضعف و در موارد شدید از دست دادن هوشیاری منجر می شود. برای افرادی که در معرض ابتلا به هیپوگلیسمی قرار دارند، مهم است که بدانند چگونه علائم را تشخیص دهند و در صورت بروز آن ها چه اقداماتی انجام دهند. هنگامی که سطح قند خون به شدت کاهش پیدا می کند، مصرف خوراکی های حاوی کربوهیدرات مانند آبمیوه و آبنبات باعث بازگرداندن آن به محدوده طبیعی می شود.