در همین ابتدای صحبت از شما تقاضا داریم که تا آخر همراه ما باشید چرا که قصد داریم در مورد یکی از بیماری‌های مهم در جهان امروزی یعنی ناباروری صحبت کنیم! این معضل مربوط به ناتوانی در تولید مثل می‌باشد که در بیشتر جانداران از جمله گیاهان و جانوران پیش می‌آید. سازمان بهداشت جهانی، ناباروری را یک بیماری سیستم تولید مثل می‌داند که به وسیله ناکامی در رسیدن به حاملگی بالینی پس از دوازده ماه یا بیشتر آمیزش جنسی منظم بدون محافظت رخ می‌دهد. ناباروری یکی از مشکلات جفت‌ها هست. این مشکل در انسان‌ها و حتی جانوران وجود دارد. از هر ۶ زوج یک زوج مبتلا به مشکلات ناباروری هستند که اکثر آن‌ها بدون درمان صاحب فرزند می‌شوند.

ناباروری در انسان

جهت درک بیشتر از این مسئله، بایستی این گونه بیان کرد که در علم پزشکی هرگاه زن و شوهری در سن باروری ۱۲ ماه پس از ازدواج (علی‌رغم انجام فعالیت جنسی طبیعی) بچه‌دار نشوند، یکی از زوجین دچار ناباروری است. ناباروری در انسان می‌تواند منشأ پدری مانند واریکوسل و آزواسپرمی داشته باشد یا منشأ مادری مانند سندرم ترنر، آژنزی تخمدان، سندرم آشرمن. البته باید توجه داشت که ناباروری به معنی عدم تولید گامت نیست بلکه عدم توان تولد نوزاد زنده را گویند؛ مثلاً در مردان بیماری کم‌نطفگی می‌تواند علت باشد، یا پس از انجام وازکتومی فرد بالقوه اسپرم تولید می‌کند ولی در عمل نمی‌تواند بچه دار شود. مشابه این حالت در زنان نداشتن مادرزادی رحم و نیز پس از انجام عمل قطع لوله‌های فالوپ است.

نکته‌ای که وجود دارد، اطلاعات ناکافی عموم افراد در این زمینه است؛ به طوری که تعداد زیادی از زوج‌های مراجعه‌کننده به مراکز درمانی، تعریف دقیقی از ناباروری نداشته و به طور کامل از آن مطلع نیستند ولی خود را نابارور می‌خوانند! در صورتی که پروسه باروری فرایندی است که به احتمالات زیادی متکی است و شما با عدم موفقیت برای باروری در چند ماه اول روابط جنسی نمی‌توانید خود را ناتوان در باروری بدانید. علاوه بر این عوامل مختلفی بر باروری مؤثر اند که ممکن است شما با رعایت نکردن آن‌ها تصور ناباروری داشته باشید.

بنابراین افزایش اطلاعات عمومی افراد در این زمینه بسیار حائز اهمیت است. لذا برای آن دسته افرادی که هیچ پیش زمینه‌ای از این بیماری ندارند، باید گفت که احتمال باروری در شرایطی تعریف می‌شود که فرد کاملاً سالم باشد و تعادل هورمونی در بدن او کاملاً نرمال باشد. همچنین مرد بایستی از سلامت کامل برخوردار بوده و مشکلات حرکتی یا ساختاری در اسپرم مرد وجود نداشته باشد. همچنین بایستی رابطه جنسی در زمان تخمک‌گذاری انجام شده باشد و فاصله زیاد رابطه با زمان تخمک‌گذاری احتمال باروری را به شدت کاهش می‌دهد.

شیوع ناباروری

متأسفانه میزان شیوع در پژوهش‌های مختلف بسیار بالا گزارش شده‌ است. به طوری که میانگین شیوع یک ساله آن حدود ۹ درصد تخمین زده شده ‌است و تنها در سال ۲۰۰۷، ۴/۷۲ میلیون نفر در جهان نابارور بودند. مطالعات در سال ۲۰۲۱ نشان می‌دهند که حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد از زوج‌ها در کشورهای پیشرفته، پس از یک سال تلاش برای باردار شدن نمی‌توانند باردار شوند. اگرچه پژوهش‌های مختلف نشان داده‌اند که تقریباً یک سوم از موارد ناباروری به عواملی که بر زنان تأثیر می‌گذارند نسبت داده می‌شود، یک سوم به خاطر ناباروری مردان است و یک سوم به وسیله ترکیبی از مشکلات در هر دو فرد روی می‌دهد اما با وجود این، حداقل به دو دلیل زنان نابارور بیشتر تحت فشار قرار دارند.

مورد اول این است که به نظر می‌رسد در اکثر جوامع و به ویژه در جوامع در حال توسعه، به طور کاملاً اشتباه این بیماری مرتبط با سیستم تولید مثل اغلب به عنوان مشکلی زنانه شناخته می‌شود. نکته دوم این که بیشتر درمان‌های پزشکی ناباروری (حتی وقتی بیماری مربوط به مرد است)، بر روی زنان انجام می‌گیرد و آنها در معرض انواع روشهای تهاجمی درمانی قرار می‌گیرند! بر پایه پژوهش‌ها در ایران ۲۰ درصد زوج‌ها در طول زندگی خود ناباروری را تجربه می‌کنند. بر اساس این آمار نقش و علل مردانه بیش از ۶۰ درصد موارد را شامل می‌شود که این میزان از آمار جهانی بالاتر است.

علل ناباروری

دلایل بروز این مشکل، بسیار مختلف است؛ به طوری که از علل عفونی مثل سل دستگاه تناسلی تا علل مادرزادی، داروها، ضربه و مشکلات غددی امکان‌پذیر است. برخی از علت‌های ناباروری در مردان عبارتند از:

1- بیماری‌های دوران کودکی مثل جراحی‌هایی که اطراف بیضه انجام می‌شود

2- بالا بودن بیضه و بیماری واریکوسل (بعنوان شایع‌ترین عامل ناباروری که قابل درمان است)

3- اختلالات هورمونی بصورت اختلال در هورمون‌های هیپوفیز یا هورمون‌های جنسی مانند سندروم کالمن

4- رشد نامناسب بیضه‌ها

5- اختلالات ژنتیک مثل کوچک بودن بیضه

6- برخی عفونت‌های مزمن که در عملکرد بیضه اختلال ایجاد می‌کند مثلاً» سل« که لوله‌های انتقال دهنده اسپرم را از بین می‌برد.

8- برخی عفونت‌های دستگاه تناسلی مثل سوزاک به‌شرطی که موجب تنگی مجرا شود و مانع خروج شود.

همچنین بعضی از داروها سبب اختلال در باروری می‌شوند. از طرف دیگر حتی بیماری‌های تب‌دار بلند مدت هم بر نطفه ‌سازی تأثیر می‌گذارد! علت این امر آن است که اسپرم در بیضه در درجه حرارتی پایین‌تر از درجه حرارت بدن فعالیت پیدا می‌کند و این حرارت بالا و طولانی مدت باعث از بین رفتن اسپرم‌ها می‌شود. پرکاری و کم‌کاری تیروئید نیز هر دو از علل ناباروری به ‌شمار می‌آیند، تا جایی که بهتر است در صورت مشاهده ناباروری ابتدا مشکلات تیروئید در فرد مورد بررسی قرار بگیرد. بنابراین بر اساس توصیه پزشکان بررسی علل اختلالات این غده در ابتدای درمان ناباروری ضروری و با اهمیت است.

و اما از سوی دیگر باید به مواردی اشاره کنیم که می‌توانند از دلایل نابارور شدن زنان باشند. این عوامل عبارتند از

1- آندومتریوز

2- عدم تخمک گذاری

3- تخمک‌های ضعیف

4- سندروم تخمدان پلی کیستیک

5- انسداد لوله‌های رحمی (فالوپ)

6- حساسیت به اسپرم

7- مشکلات بارداری غیرقابل توجیه

8- مشکلات بارداری مرکب که برای هر یک از این عوامل راه‌حل‌هایی وجود دارد

آشکارترین علت اختلال در تخمک گذاری خانم‌ها، مشکل اسپرماتوژنز آقایان است. عواملی که باعث بروز این مشکل می‌شوند شامل هیپوگنادیسم یا اختلال عملکرد گنادها، نقص عملکرد محور هیپوتالاموس-هیپوفیز، مهار عملکرد گنادها مثل آنچه در هیپرپرولاکتینمیا دیده می‌شود، هستند. از دیگر علت‌ها نیز می‌توان به وجود انتی بادی علیه اسپرم، اندومتریوزیس و عفونت‌های مسیر تولید اسپرم یا تخمک اشاره کرد.

بیشتر بخوانید: بیماری خروسک چیست؟

روش‌های درمان ناباروری

طبیعی است که درمان همه بیماری‌ها به علت زمینه‌ای فرد بستگی دارد. به عنوان مثال باید گفت که واریکوسل در آقایان قابل جراحی است یا بالابودن پرولاکتین در خانم‌ها با داروی بروموکریپتین درمان می‌شود. در کل موارد مرتبط با گامت‌ سازی، قابل درمان هستند و مثلاً حتی در زنانی که به صورت مادرزادی فاقد رحم هستند ولی تخمدان سالمی دارند می‌توان با لقاح آزمایشگاهی (IVF) و کاشت جنین حاصله در رحم زن دیگری، (رحم اجاره‌ای) زوج نابارور را صاحب فرزند نمود؛ ولی در صورت عدم وجود گامت نر یا ماده امکان تولد فرزند از یاخته‌های سوماتیک بدن وجود ندارد. در این حالت از روش‌های اهدای اسپرم، تخمک یا جنین استفاده می‌شود.

طبق گزارشات و پژوهش‌های انجام شده، استفاده از PRP می‌تواند موجب بالا رفتن توان رحم برای نگهداری جنین یا به عبارت دیگر توان لانه گزینی شود. از این رو یکی از راه‌های درمان ناباروری استفاده از PRP است. مطالعات جدید نشان می‌دهد که مصرف هم‌زمان ویتامین‌های E و D3 سبب افزایش شانس باروری در زنان می‌شود. این مطالعه که بر روی ۱۰۰ زن مبتلا به ناباروری با علت سندرم تخمدان پلی کیستیک صورت گرفت نشان داد که اصلاح کمبود ویتامین D3، شانس لانه گزینی جنین و همچنین دوقلویی را افزایش می‌دهد. خط اول درمان کلومیفن هست که ۷۰ درصد بیماران به این درمان پاسخ می‌دهند.

حال نکته‌ مهمی که وجود دارد این است که به دلیل ریسک سرطان تخمدان، درمان بیشتر از ۶ دوره به هیچ وجه توصیه نمی‌شود. در این صورت کلومیفن با HCG یا جایگزینی کلومیفن با تاموکسی فن می‌باشد. خط دوم درمان، HMG می‌باشد. بیمارانی که عدم تخمک گذاری در آن‌ها به علت مشکلات هیپوتالاموس است، استفاده ازGnRH یا به صورت پالس درمانی تا ۳۰ درصد باعث باروری می‌شود. افزایش پرولاکتین باعث مهار ترشحGnRH و هورمون‌های گناد می‌شود و در هر دو جنس می‌تواند باعث ناباروری شود. درمان در این بیماران آگونیست‌های دوپامین مانند برموکریپتین و کابرگولین می‌باشد. شایع‌ترین علت در آقایان نیز اختلال اسپرماتوژنز بوده که این بیماران تحت رژیم‌های حاویHMG و HCG می‌گیرند.

نکات دارویی

چند نکته در ارتباط با داروها وجود دارد: اول اینکه کلومیفن باعث ترشح FSH و  LHاز هیپوفیز می‌شود. بیشترین عوارض کلومیفن شامل بزرگی تخمدان و گُرگرفتگی است. سایر عوارض شامل ترمبوامبولی، کیست تخمدان، چندقلوزایی، سردرد، افسردگی، نفخ و تهوع می‌باشد. دوماً در نیمه سیکل ماهیانه، HCG که حاوی LH است تجویز می‌شود تا باعث القای تخمک‌گذاری ‌شود. سوماً موقع بالابودن پرولاکتین سرم، بروموکریپتین که اگونیست گیرنده دوپامین است، تجویز می‌شود. بروموکریپتین بعلت اثر آلفابلاکری باعث افت فشارخون وضعیتی می‌شود. و چهارم، کابرگولین هم عملکرد شبیه برموکریپتین دارد و بعلت نیمه‌عمر طولانی ۱تا۲ بار در هفته تجویز می‌شود. کارنیتین بعلت متابولیسم اسیدهای چرب، ویتامین E و C بعلت آنتی‌اکسیدانی، پردنیزولون بعلت کاهش التهاب رحمی و داکسی سایکلین یا سایر آنتی‌بیوتیک‌ها جهت ریشه‌کنی عفونت بصورت کمکی تجویز می‌شوند.

علائم اولیه ناباروری

اگر پس از یک سال تلاش و علی‌رغم انجام فعالیت جنسی طبیعی و بدون استفاده از روش‌های پیشگیری باردار نشدید، حتماً از پزشک خود مشورت بگیرید. همچنین اگر 35 ساله یا بیشتر هستید، پس از شش ماه تلاش بدون موفقیت برای باردار شدن باید به پزشک مراجعه کرده و به توصیه‌های صورت گرفته عمل کنید. برخی از علائم ممکن است در شما وجود داشته باشد، بنابراین در این صورت بهتر است قبل از اقدام به بارداری تحت نظر یک پزشک متخصص قرار بگیریم. در ادامه برخی از علائم ناباروری شرح داده می شود.

علائم و نشانه های ناباروری

همان طور که اطلاع دارید، معمولاً علائم و نشانه‌های ناباروری به دیگر موارد زمینه‌ای ارتباط دارد. به طور مثال، 10 الی 15 درصد منبع مطمئن موارد کلامیدیا درمان نشده سبب بروز بیماری التهابی لگن می‌شود. PID منجر به انسداد لوله‌های رحمی می‌شود که از لقاح جلوگیری می‌کند. شرایط بی شماری وجود دارد که می‌تواند به نازایی در زنان و مردان کمک کند. علائم و نشانه‌های هر یک می‌تواند بسیار متفاوت باشد. اگر نگران هستید، مهم و ضروری است که با پزشک خود صحبت و مشورت کنید. علائم رایج ناباروری شامل هورمون‌های گونادوتروپیک از قبیل HCG، HMG، Urofollitrophin و Follitrophin می‌باشد.

نکات

می‌خواهیم به سری نکاتی اشاره کنیم که بایستی از آن‌ها آگاهی داشته باشید. از ادرار خانم باردار، HCG که توسط جفت تولید می‌شود جدا می‌شود وحاوی LH می‌باشد. اما از ادرار خانم یائسه HMG جدا می‌شود و حاویLH  و FSH می‌باشد. فرآورده‌های تجاری حاوی HCG، شامل اچ سی جی یا گنادوتروپین جفتی انسان هستند. فرآورده‌های تجاری حاوی HMG، شامل pergonal ،menopaur و menogon هستند. از ادرارهای خانم‌های یائسه Urofollitrophin گرفته می‌شود که تنها حاوی FSH است گنال اف یاFollitrophin توسط روش نوترکیبی تولید و حاوی FSH می‌باشد. فرآورده Fostimon حاوی FSH می‌باشد.

ناباروری در ایران

نتایج تحقیقات و پژوهش‌های صورت گرفته در کشورمان ایران حاکی و نشان‌دهنده آن است که در واقع از هر ۶ زوج که تصمیم به بچه‌دار شدن می‌گیرند، یک زوج صاحب فرزند نمی‌شود. آمارها از وجود بیش از سه میلیون زوج نابارور در ایران خبر می‌دهند. مدیرکل دفتر سلامت جمعیت و خانواده و مدارس وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در همایش «تحولات جمعیتی ایران، فرصت‌ها و تهدیدها» با بیان مطلب فوق افزود: سال گذشته یک میلیون و ۵۳۰ هزار در کشور تولد صورت گرفت و ۲۵۰ هزار مورد سقط جنین رخ داده‌ است که آمار سقط جنین روند نزولی را طی می‌کند. پیشگیری از ناباروری ثانویه در دستور کار است تا عواملی که موجب ناباروری می‌شوند رفع شده و افراد نابارور صاحب فرزند شوند.

هزینه درمان ناباروری در ایران

شاید هزینه درمان ناباروری برای تعداد زیادی از افرادی که آگاهی کاملی ندارند، زیاد و سرسام‌آور تصور شود؛ در صورتی که خوشبختانه هزینه انجام روش‌های IVF و IUI که در ایران برای درمان ناباروری رواج دارد، در مراکز دولتی با ۸۵٪ تخفیف نسبت به گذشته انجام می‌شود. اما در مراکز خصوصی یا مراکزی که از این قرارداد تبعیت نمی‌کنند، هزینه هربار انجام IVF به علاوه دارو، از ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان تا ۸ میلیون تومان در سال ۹۶ می‌باشد که طبیعتاً اکنون این مقدار بیشتر هم شده است. هزینه IUI هم بین ۵۰۰ هزار تومان تا دو میلیون تومان می‌تواند متغیر باشد.