در همین ابتدای امر از شما عزیزان تقاضا داریم که تا انتها با ما همراه شوید جزا که می‌خواهیم در مورد یکی از ابزارهای تشخیصی صحبت کنیم که با استفاده از پردازش نوار مغزی یا EEG میزان فعالیت الکتریکی را در قسمت‌های مختلف مغز اندازه می‌گیرد. الکتروانسفالوگرافی کمی یا همان نقشه‌برداری مغز (qEEG) شکلی ارتقا یافته از نوار مغزی سنتی است. فرایند آن به این صورت است که اطلاعات EEG به‌دست‌آمده از سطح مغز پس از آن که تحت یکی از روش‌های پردازش سیگنال قرار گرفتند براساس اندازه دامنه، فرکانس و محل فعالیت به‌صورت یک نقشه از فعالیت مکانی توپوگرافیک مغز درمی‌آیند. این نقشه مغزی به‌دست‌آمده، سپس با نقشه مغزی جمعیت بهنجار بر اساس سن و جنس مقایسه شده تا بتوان کارکرد مغز را بررسی کرد.

به طور کلی این روش تصویربرداری، امکان بررسی و مطالعه عملکرد کلی مغز را فراهم کرده و مشخص می کند که فعالیت الکتریکی در کدام نواحی مغز کم و زیاد شده است و بدین ترتیب نقاط ضعف و قدرت و مشکلات (اختلالات) مغزی بر ما آشکار می شود. اختلالاتی نظیر AD/HD، اضطراب، افسردگی، آلزایمر، اختلالات یادگیری، اختلال وسواس اجباری و ... با استفاده از QEEG قابل تشخیص می باشند. برای بدست آوردن QEEG، ابتدا با قرار دادن کلاه EEG روی سر تا ۱۹ کانال EEG یا نوار مغزی از فرد گرفته می شود در مرحله بعد یک سری عملیات پیچیده ریاضی (مانند تبدیل فوریه و ویولت) روی EEG صورت می گیرد.

در نهایت ثمرۀ این پردازش‌ها تبدیل به یک سری تصاویر رنگی می‌گردد که اصطلاحاً به آن QEEG می‌گویند. به عبارتی QEEG روشی است که با آن می‌توانیم از زبان مغز مطلع شویم. در نقشه مغزی، هر سر رنگی مربوط به فعالیت یک موج مغزی است. نحوه کارکرد این امواج در کنار هم باعث عملکرد مناسب یا نامناسب ما می‌شود. اگر هرکدام از امواج عملکرد مناسب داشته باشد، سر را به رنگ سبز می‌بینیم. فعالیت زیاد امواج مغزی به رنگ قرمز و فعالیت کم به رنگ آبی دیده می‌شود.  در روش‌‌های دیگر تصویربرداری مغز مانند CT، MRI و PET، عواملی مانند جریان خون مغزی، متابولیسم یا یکپارچگی ساختاری مغز مورد اندازه‌گیری قرار می‌گیرد درحالیکه همانطور که گفته شد QEEG ابزاری است که میزان فعالیت الکتریکی مغز را اندازه‌گیری می‌نماید.

تفسیر نقشه مغزی یا QEEG

احتمالاً می‌دانید که مغز انسان دارای پنج فرکانس عمده آلفا، تتا، دلتا، بتا و بتای بالا می‌باشد که هر کدام از این آن‌ها در شرایط خاصی غالب هستند. به‌عنوان مثال فرکانس آلفا در زمان استراحت و فرکانس دلتا در زمان خواب غالب هستند. زمانی که در یک شرایط خاص باند فرکانسی غالب فرد با یک فرد سالم تفاوت داشته باشد یعنی اختلالی در مغز وجود دارد و تشخیص از طریق مقایسه این فرکانس‌ها انجام می‌شود. امروزه می‌توان با مقایسه QEEG فرد بیمار با QEEG افراد نرمال ناهنجاری‌های عملکرد مغز را شناسایی کرد و با تطبیق آن با الگوهای موجود، نوع اختلال را مشخص نمود. مبنای چنین مقایسه‌ای این است که بیماریهای مختلف روانپزشکی، باعث ایجاد نابهنجاری‌های معناداری در مغز شده و تغییراتی را در QEEG بوجود می‌آورد.

در نتیجۀ این قیاس که به آن  Z scores  گفته می‌شود، چنانچه فعالیت مغزی شخص شبیه به جمعیت نرمال باشد با رنگ سبز نشان داده می‌شود. رنگ سبز بیانگر حالت طبیعی و نرمال است. اگر فعالیت امواج مغزی فرد از حالت طبیعی بیشتر باشد، نرم‌افزار دستگاه آن را با رنگ‌های زرد، نارنجی و قرمز نشان می‌دهد و اگر فعالیت امواج تولید شده کمتر از حالت طبیعی باشد، نرم‌افزار آن را با رنگ‌های آبی و بنفش نشان می‌دهد. از آن‌جا که هر یک از اختلالات و مشکلات گوناگون مانند AD/HD و LD در اثر وجود اشکال در عملکرد مغز و در نتیجه کم و زیاد شدن امواج مغزی به‌وجود می‌آیند، لذا نقشه مغزی فرد سالم با نقشه مغزی فردی که AD/HD دارد متفاوت است.

انواع نقشه مغزی

این روش نقشه‌ برداری دارای انواع مختلفی می‌باشد که در شرایط متفاوت مورد استفاده قرار می‌گیرد. در ادامه به بررشی انواع این نقشه می‌پردازیم:

1- اولین نوع نقشه برداری که عام‌ترین حالت آزمایش است و بین ۲۰ تا ۴۰ دقیقه طول می‌کشد، تحت عنوان نقشه برداری مغزی معمولی شناخته می‌شود. در طول تست از شما خواسته می‌شود بدون سروصدا نشسته و هرازگاهی چشمان خود را باز و بسته کنید یا نفس عمیق بکشید. ممکن است در پایان آزمایش یک چراغ چشمک‌زن روبروی شما گذاشته شود تا اثر آن بر فعالیت مغزی شما بررسی شود.

2- در برخی از موارد تصویربرداری یا نقشه برداری به صورت معمولی، اطلاعات مورد نیاز متخصص مغز و اعصاب را در اختیار او قرار نمی‌دهد. به همین دلیل در این حالت ممکن است که این آزمایش در حین خواب بیمار انجام شود. به همین دلیل به آن نقشه برداری مغزی در حالت خواب گفته می‌شود. در برخی مواقع از بیمار خواسته می‌شود که شب قبل از انجام آزمایش بیدار بماند تا پزشک از خوابیدن بیمار در حین انجام آزمایش مطمئن شود.

3- نقشه برداری حین فعالیت؛ در این روش فعالیت مغز در طول شبانه ‌روز و طی مدت یک یا چند روز ثبت می‌شود. الکترودها روی سر فرد گذاشته شده و به یک دستگاه ضبط قابل‌ حمل وصل می‌شوند.

تفاوت نقشه‌برداری مغز با نوار مغزی چیست؟

اکنون لازم است که تفاوت میان این نوع تصویربرداری از مغز را با نوار مغزی رایج که همه ما آن را می‌شناسیم، بررسی کنیم! در نوار مغزی، فعالیت الکتریکی مغز انسان توسط الکترودهای قرار داده شده روز سطح پوست ضبط شده و نشان ‌دهنده فعالیت غشای زیرین پوست است که به آن‌ها امواج مغزی می‌گویند. qEEG یا نقشه ‌برداری مغز با استفاده از روش‌های ریاضی این امواج را به مقادیر کمی برای مقایسه و بررسی عملکرد صحیح مغز تبدیل می‌کند. در این حالت می‌توان با مقایسه مقادیر آزمایش با مقادیر به‌دست‌آمده از نقشه مغز جمعیت بهنجار، به تشخیص بیماری‌های احتمالی در فرد پرداخت.

آیا qEEG مضرات و یا عوارضی را به دنبال دارد؟

خوشبختانه باید بگوییم که الکتروانسفالوگرافی یا qEEg آزمایشی آسان و بدون درد یا خطر است. به‌ جز به هم ریختن موها و کمی احساس خستگی بعد از آزمایش هیچ عارضه دیگری در بیماران دیده نشده است. با این‌ وجود ممکن است در حین انجام آزمایش شما کمی سنگینی در سر و سوزن شدن در لب و انگشتان دست احساس کنید. همچنین افراد در جای اتصال الکترودها به بدن کمی خارش دارند اما جای نگرانی نیست و هیچ الکتریسیته‌ای وارد بدن نمی‌شود. در برخی افراد با بیماری‌های خاص مانند صرع احتمال تشنج حین انجام آزمایش وجود دارد به همین دلیل این افراد در حین نقشه‌برداری تحت مراقبت قرار گرفته و یک پرستار برای مواقع ضروری در کنار آن‌ها قرار داده می‌شود.

روش تفسیر نقشه‌برداری مغز یا qEEG

و اما به منظور تفسیر صحیح نقشه، سه مرحله عمده صورت می‌گیرد که در ادامه به روند آن‌ها اشاره خواهیم کرد:

1- ضبط EEG:

در اولین گام، نرم ‌افزار فعالیت الکتریکی مغز را از طریق سنسورهای قرار گرفته بر روی سر ضبط می‌کند.

2- حذف امواج اضافی امواجی که در مرحله قبل توسط دستگاه ضبط شده‌اند شامل یک سری امواج بدون استفاده مانند امواج ناشی از تپش قلب، حرکات چشم و فعالیت عضلات نیز هستند. در این مرحله این امواج اضافی از داده‌ها حذف می‌شوند تا برای تفسیر نهایی آماده گردند.

3- تفسیر اطلاعات جمع شده: در نهایت و به عنوان مرحله آخر، داده‌هایی که به وسیله آزمایش نوار مغزی یا EEG ضبط شده‌‌اند، پردازش یافته و به‌ شکل کمی درمی‌آیند. بر اساس تحقیقات صورت گرفته، اندازه امواج مختلف در مغز انسان دارای استاندارد و حد نرمالی است که بر اساس سن و جنس متفاوت است. با مقایسه اندازه‌های به‌دست‌آمده از ثبت امواج در فرد با مقادیر بهنجار مشخص می‌شود کدام‌یک از امواج و در کدام ناحیه از سر دارای فعالیت نامناسبی است. امواج با فعالیت مناسب با رنگ سبز، امواج با فعالیت کمتر از حد نرمال بارنگ آبی و امواج با فعالیت بیش‌تر از حد نرمال با رنگ قرمز یا نارنجی مشخص می‌شوند.

کاربرد نقشه مغزی در درمان بیماری‌ها

نکته ای که در اینجا و در مورد این نوع نقشه برداری مطرح است، این است که در مقایسه با دیگر روش ‌های تصویربرداری از مغز، QEEG اطلاعات فراوان تری در خصوص نحوه عملکرد مغز ارائه می‌‌دهد و می‌تواند برای تشخیص و پیگیری روند درمانی مورد استفاده قرار گیرد. اطلاعات به ‌دست‌ آمده در این آزمایش برای کمک به تغییر فعالیت مغز، بهبود حافظه، تقویت تمرکز، کاهش افسردگی و ... استفاده می‌‌شود. در مجموع از نقشه‌برداری مغز برای اهداف تشخیصی و درمانی متعددی استفاده می‌شود که در زیر به آنها اشاره خواهیم کرد:

1- ارزیابی اثربخشی داروها بر مراحل درمان بیماری و پیش‌ بینی پاسخ شخص بیمار به دارو

2- ارزیابی تغییرات روانی فرد در حالت کم‌ کاری و پرکاری مغز

3- بررسی خطر آسیب‌ های مغزی مثل ضربه، تشنج، خونریزی مغزی و ...

4- بررسی مغز بیمار و پیدا کردن نقاط مورد نظر قبل از انجام جراحی مغز

5- تشخیص زود هنگام اختلالات کارکردی مغز مانند: اختلال یادگیری، اختلالات اضطرابی (فوبیا، پانیک، اضطراب منتشر، …)، اختلالات خلقی (افسردگی، دوقطبی)، بیش ‌فعالی و نقص توجه، اختلالات خواب (بی‌خوابی، پرخوابی، کابوس شبانه، راه‌رفتن و حرف‌زدن در خواب، حمله خواب، سندروم پای بی‌قرار)، صرع، وسواس، سکته مغزی و سوءمصرف مواد مخدر.

نقشه مغزی را چگونه تهیه می‌کنند؟ هزینه آن چقدر است؟

همانطور که پیش از این نیز اشاره کردیم، این نوع آزمایش بسیار ساده بوده و به راحتی انجام می‌گردد و نیازی به مراقبت‌های خاص در قبل، حین و بعد از آن نیست. با این‌ حال رعایت نکات زیر بسیار ضروری است. دستگاه نقشه‌برداری مغزی که در این مرکز مورد استفاده قرار میگیرد برند کامپومدیکس استرالیا است. این دستگاه با بهره‌گیری از جدیدترین تکنیک روز دنیا دارای بیشترین دقت (۳۹ کاناله) می‌باشد. همچنین هزینه انجام و تهیه نقشه مغزی بر اساس تعرفه تعیین شده توسط وزارت بهداشت و به نسبت زمانی که برای آزمایش صرف می‌شود، تعیین می‌گردد.

بیشتر بخوانید: اختلال سلوک چیست؟

نکات مهم قبل از انجام آزمایش نقشه مغزی (QEEG)

و اما به‌ منظور اندازه‌گیری فعالیت مغزی به صورت دقیق و بدون هیچ گونه خطایی، لازم و ضروری است که شما یک سری نکات آماده سازی را پیش از نقشه برداری مغز (qEEG) خود انجام دهید، این مراحل عبارتند از:

1- صبح با شامپو و بدون نرم‌کننده موها را بشویید و خشک کنید و مطمئن شوید که موها خشک است.

2- محصولات آرایشی مانند کرم پودر یا کرم چرب بر روی پیشانی خود نمالید.

3- از روغن، ژل، حالت‌دهنده، نرم‌کننده یا اسپری برای موها، و نیز مواد آرایشی روی پیشانی استفاده نشود.

4- از بافتن و بستن موها اجتناب کنید.

5- در روز تست از گوشواره یا زیورآلات استفاده نکنید.

6- چنانچه از عینک جهت مطالعه استفاده می‌کنید حتماً آن را همراه خود داشته باشید.از لنز استفاده نکنید چرا که امکان دارد موجب ناراحتی شما شده و در نتیجه در گرفتن یک تست خوب اخلال ایجاد کند.

7- بسیار مهم است که حداقل ۶ ساعت قبل هیچ الکل یا مواد مخدر تفریحی مصرف نکرده باشید.

8- 3 تا 4 ساعت قبل از آزمایش از مصرف مواد تحریک کننده مانند قهوه، چای، سیگار، نوشابه، نوشیدنی‌های کافئین‌دار و ... اجتناب کنید. همچنین لازم است از مصرف داروهای غیرقانونی و خریداری شده از منابع نامعتبر، غذاها، گیاهان و یا چای گیاهی که روی خواب/آرمیدگی یا بیداری/گوش‌بزنگی تأثیر می‌گذارند در روز انجام تست پرهیز شود.

9- قبل از انجام آزمایش به قدر کافی استراحت کرده و سرحال باشید. یک خوراک مختصر قبل از تست نیز بسیار مفید خواهد بود.

10- هرگونه سابقه و پرونده مربوط به تست‌های عصب‌شناختی و نتایج مصاحبه‌های روانشناختی قبلی را همراه داشته باشید.

11- هنگام انجام تست شما روی یک صندلی به راحتی می‌نشینید و کلاهی دارای ۱۹ الکترود (نحوه قرارگیری آنها مطابق استانداردهای بین‌المللی است) روی سر شما قرار داده می‌شود. برای افزایش هدایت الکتریکی و دقت در ثبت امواج از ژل مخصوص استفاده می‌شود. الکترودها امواج تولید شده در مغز شما را در وضعیت‌های مختلف (مانند چشم بسته و چشم باز) دریافت کرده و به کامپیوتر انتقال می‌دهند.

12- در صورت مصرف دارو، داروهای خود را طبق روال عادی مصرف نمایید.

نکات مهم بعد از اتمام آزمایش نقشه مغزی

و در نهایت به عنوان سخن پایانی لازم است تا حدی شما را از وضعیت خود پس از اتمام آزمایش آگاه کنیم! بعد از تمام شدن تست، الکترودها برداشته شده و پوست سر شما تمیز می‌شود. ممکن است کمی موهای شما چسبناک و کثیف باشند که با شست‌وشو برطرف می‌شود. به علت بی‌خطر بودن نقشه‌برداری مغزی، بعد از آزمایش نیاز به مراقبت خاصی نیست و شما می‌توانید به‌راحتی به زندگی روزمره و روال عادی خود برگردید. از آنجا که تجزیه‌ و تحلیل اطلاعات در این آزمایش توسط سیستم انجام می‌شود نتیجه آزمایش فوراً اعلام می‌شود و پزشک با بررسی آن به همراه مصاحبه بالینی که انجام می‌دهد می‌تواند تشخیص دقیقی از مشکل شما ارائه دهد.