در ابتدای این مقاله میخواهیم بیان کنیم که چرا کوه ها اهمیت دارند؟

همانطور که میدانید نقش و اهمیت کوهستان ها به عنوان یکی از موثرترین زیست بوم ها بر کسی پوشیده نیست. آب شیرین، تعدیل آب و هوا، منابع معدنی و غذایی و چشم انداز های زیبا و بی نظیر، همه از نعمت هایی اند که انسان به وسیله کوه از آنها برخوردار می شود.

با توجه به قرار گرفتن فلات ایران روی کمربند خشک و نیمه خشک آسیا و بارش هفتاد درصد کل نزولات جوی سالانه در نواحی کوهستانی ، اهمیت کوهستان ها در تامین آب آشامیدنی بیش تر از قبل نمایان می شود. با وجود این همه تاثیرات، متاسفانه نقش کوهستان ها در کشورمان نادیده گرفته شده و عدم آشنایی و درک اهمیت کوهستان ها باعث تخریب گسترده این نواحی شده است که از نگاه علمی به آن کوه خواری می گویند.

حمایت از کوهستان و محافظت از منابع آن، نیازمند تعهد و احساس مسئولیت مشترک همه افراد جامعه یعنی کارشناسان، علاقه مندان محیط زیست، دولتمردان و ساکنین این نواحی است.

کوه خواری

کوه ها از سرمایه های مهم ملی کشور اند، توجه کردن به این نواحی از ضرورت های حیاتی هر منطقه ای در شرایط کنونی می باشند. بهره برداری از کوهستان ها باید با روش های پایدار و اصولی صورت بگیرد تا حق بهره مندی نسل های آینده از این موهبتهای الهی آن محفوظ بماند .انسان ها با انجام عملیاتی که به آن کوه خواری می گویند موجب تخریب این منابع ارزشمند شده اند و روز به روز بر تخریب خود می افزایند و کوه ها اگر نباشند ما با مشکلات بسیاری رو به رو خواهیم شد در حال حاضر جامعه ما با بحران طوفان های گرد و غبار (ریز گردها)، هرازگاه روبرو می شود و هر بار میلیون ها تن ذرات گرد وغبار از بیابان های خشک وتفتیده جنوب عراق و سوریه طوفان با خود می آورد، این ذرات کیفیت هوا و میدان دید را می کاهند و اثرات مخربی بر رشد طبیعی گیاهان و درختان دارند که در مجموع باعث صدمه به سلامتی و ناراحتی های روحی انسان می گردد.

بحران کوه خواری

کوه ها سطح خشکی های زمین را تشکیل می دهند و مسکن حداقل 10 درصد از جمعیت دنیا در این نواحی واقع شده است، همچنین در تعدیل شرایط اقلیمی (آب و هوا) نقش بسیار مهمی دارند. بالغ بر نیمی از جمعیت جهان به آبخیزهای کوهستانی وابسته اند. کوه ها سرچشمه اصلی منابع آب شیرین جهان اند و بسیاری از گونه های گیاهی و جانوری کمیاب در کوهستان ها رشد می کنند، حیات دشت ها به کوه ها وابسته است، بدون آب رودهایی که از کوه ها سرچشمه می گیرند خشک خواهند شد و آب که مهمترین و اساسی ترین محصول کوه است بدون آن، حیات موجودات زنده به خطر خواهد افتاد و هزاران دلیل دیگر که ما را ملزم به حفظ این منابع ارزشمند و حیاتی می کند.

کوه ها در برابر دگرگونی های دائمی قرار گرفته اند و این دگرگونی ها با دخالت انسان تشدید می شود  و خرابی های جبران ناپذیری را در کوه ها ایجاد می کند. به عنوان مثال تخریب پوشش گیاهی سطح کوه ها به خصوص در دامنه های شیبدار کوهستانی، اخیرا در کشورمان خسارات زیادی را در پی داشته که برای نتیجه آن می توان به افزایش سیل های ویرانگر اشاره نمود. توجه به نواحی کوهستانی و اعمال مدیریت صحیح به جهت بهره برداری پایدار از این مکان ها ضرورت داشته و در کشور ما از اهمیتی مضاعف برخوردار است! زیرا ایران در ناحیه ی خشک و نیمه خشک قرار دارد و با نگاهی اجمالی به برجستگی های این منطقه به روشنی می توان به نقش سرنوشت ساز کوهستان ها پی برد .

انسان ها و کوه خواری

به طور کلی تخریب کوهستان ها یا می تواند به صورت طبیعی صورت بگیرد و یا با عملیاتی از سوی انسان ها که در اینجا به تخریب های وارده از سوی انسان می پردازیم.

یکی از دلایل عمده و رایج کوه خواری رشد جمعیت و افزایش انواع بهره برداری ها از منابع کوهستانی است. نفوذ خیل جمعیت به نواحی کوهستانی و شکنندگی شدید این مناطق، انواع تخریب ها را در پی دارد که به شرح زیر می باشد :

چرای احشام:

دامداران معمولا بدون در نظر داشتن فصل رشد گیاهان و نباتات کوهستانی به تعلیف دام های خود می پردازند. عبور دام ها به طور دائمی از کمرکش ها و دامنه ها، به کوبیدگی خاک کوه ها منجر شده و قابلیت نفوذپذیری و رشد مجدد گیاهان را شدیداً کم می کند. مشاهده خطوط موازی از نتایج این امر است و در کلیه کوهستان های ایران امری طبیعی است. رستنی های سطح کوهستان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار اند و این گیاهان با ریشه های خود خاک پرارزش کوه را در برگرفته و از آن محافظت می کنند. از دیگر خسارات جبران ناپذیر تخریب پوشش گیاهی در کوهستان، فرسایش شدید خاک کوهستان است که در شیب های بدون پوشش گیاهی مناسب، با اولین قطرات باران شسته شده و به پایین سرازیر خواهند شد. جای تاسف دارد که بگوییم ایران یکی از کشورهایی است که بالاترین میزان فرسایش خاک را دارد. سالانه بین 5/1 تا 2 میلیارد تن از حاصل خیزترین خاک های ایران از طریق فرسایش در پشت سدها به صورت رسوب انباشته می شوند. نابودی خاک، فقر روستانشینان و خسارت به مناطق مسکونی، تجاری، صنعتی و تاسیسات دیگر را در پی دارد. عدم توجه به مدیریت کوهستان ها، آسیب های جبران ناپذیر و جدی به سرمایه های زیر بنایی کشور وارد کرده که در مواردی منجر به تلفات جانی و مالی سنگینی خواهد شد.

بوته کنی:

در ارتفاعات بالا دامداران کپه های انبوه گون را برای پختن نان و گرم شدن در طول شب های سرد جمع آوری کرده و آتش می زنند، که درهنگام انجام این عمل یکی از جبران ناپذیرترین خسارت ها به مراتع کوهستانی وارد می شود و به دلیل عدم آگاهی از نقش و اهمیت این مراتع، دامداران هیچوقت احساس نگرانی و پشیمانی نمی کنند.

تبدیل شدن بی رویه اراضی به دیم زارهای کم بازده:

بهره برداری شدید و غلط از مراتع شیبدار برای کشت دیم گندم و جو به دلیل شیوه شخم، باعث فرسایش شدید خاک می شود که از این شیوه بهره برداری، محصول چندانی هم حاصل نخواهد شد.

پاک تراشی:

مبدل شدن جنگل ها و مراتع کوهستانی به اراضی کشاورزی و مسکونی به دلیل رشد جمعیت از عوامل عمده تخریب جنگل ها و آبخیزهای کشور خصوصاً در منطقه شمال ایران و جنگل های زاگرس است.

جاده سازی:

اخیرا احداث جاده های کوهستانی حتی در ارتفاعات بسیار بالا، بدون توجه به عوارض بعد از آن، با شدت انجام می گیرد که این عوارض شامل جابجایی های سنگین اراضی به صورت لغزش و رانش، نابودی زیستگاه ها، نابودی گونه های گیاهی و جانوری و تخریب چشم اندازهای زیبا و بی نظیر کوهستانی می باشد.

کوه خواری و محیط زیست

کوه خواری اکوسیستم و زیستگاه جانوران را نابود کرده و در واقع به مانند بی‌ خانه شدن یک خانواده است که آسیب جدی به زندگی حیات‌ وحش وارد می کند، تعداد زیادی از از گیاهان با توجه به توپوگرافی منطقه، زاویه تابش آفتاب، وزش باد و تجمع ابر و بارش‌ها در این مناطق رویش دارند و با تغییر شکل کوه و بهره‌ برداری از سنگ ‌ها رویشگاه گیاه از بین می‌رود و از دست رفتن گیاه قطعا از دست رفتن جانور را به همراه دارد.

تغییر اقلیم حاصل اثرات طبیعی و کوه‌ خواری اثری کاملا انسانی است و اثرات منفی ورود انسان به کوهستان تنها کوه ‌خواری نیست بلکه توسعه جاده‌ها و حتی سد سازی‌ها یک آسیب جدی و اساسی در مناطق کوهستانی به شمار می آید  که در نهایت چیزی جز از دست رفتن زیستگاه را در پی ندارد و همچنین شرایط طبیعی رشد و نمو گونه‌ های گیاهی و جانوری را از بین ‌برده و پویایی جمعیت و تنوع زیستی را تحت ‌الشعاع قرار می‌دهد.

همه ی این عوامل تخریب‌ گر در وهله ی  اول موجب بروز استرس در حیات‌ وحش و دور شدن آنها از زیستگاه اصلی شان می شود، در گام دوم این حرکت سبب نزدیکی بیشتر جامعه انسانی به جامعه جانوری و رشد شکار خواهد شد و در نهایت با ایجاد جاده و سد سازی بستر طبیعی گیاهان از بین می‌رود چرا که شاید امکان رشد و نمو در نقاط دیگر را نداشته باشند.

موضوعی که امروز در اکثر کشورهای جهان شاهد آن هستیم این است که قبل از اجرای هر پروژه ‌ای ارزیابی از جمعیت و نیازهای آنها صورت می‌گیرد و راهکاری تدوین می‌کنند. برای مثال در صورت سد سازی و جاده‌ سازی کریدوری برای عبور و امکان مهاجرت حیوانات تعریف می‌شود و حتی در بعضی موارد شاهد ساخت پل معلق برای عبور حیات ‌وحش هستیم و همچنین در کنار آن برای جلوگیری از شکار حیوانات مراتب حفاظتی رعایت می گردد. آنها بر حفظ زندگی طبیعی حیوانات اهتمام دارند، اما اغلب موارد در ایران شاهدیم که مسئولان پس از اجرای پروژه‌ ها و ایجاد چالش ‌ها به دنبال رفع مشکلات و راهکارسازی هستند و این امر قطعا چیزی جز آسیب به زیستگاه، حیات‌ وحش و کوهستان‌ها را در پی نخواهد داشت.